Wat is democratie?

Een antwoord op ‘wat is democratie?’ wordt hier niet gegeven, om met de deur in huis te vallen. Veeleer volgt een soort van filosofische verhandeling. Filosofie is geleuter waar vragen belangrijker zijn dan antwoorden. Soms levert dit zelfs een inzicht op.

Οχι
De aanleiding voor de vraag is het referendum in Griekenland over de voorstellen van de trojka (EC, ECB en IMF). Keurig hebben de Grieken nee (όχι) gestemd. Maar dat nee bleek achteraf niet echt nee. De voorstellen die de Griekse regering heeft gedaan na het referendum lijken verdacht veel op die van de trojka. Toch is in zekere zin recht gedaan aan het Griekse nee. De trojka-voorstellen zijn niet zonder meer overgenomen, maar in ietwat gewijzigde vorm komen ze terug. De gebeurtenissen lijken op die van het Nederlandse referendum over de Europese ontwerpgrondwet. Door het Nederlandse nee (en het Franse non) is de ontwerpgrondwet afgeblazen. We kregen het Verdrag van Lissabon ervoor in de plaats. Wie evenwel de verschillen tussen de twee kent, mag het zeggen. Naar aanleiding van genoemde volksraadplegingen stelt zich de vraag: is een referendum een belangrijk democratisch instrument?

Verkiezingen
Een referendum wordt vaak voorgesteld als de ultieme uiting van democratie. Een bevolking bepaalt op dat ogenblik direct het beleid ten aanzien van een vraagstuk. In de dagelijkse praktijk evenwel is er een bestuur (regering) dat het beleid uitzet. Instemming krijgt het daarvoor in een parlement. Aldus werkt een representatieve democratie in theorie. Verkiezingen bepalen de samenstelling van een parlement. Maar er zijn diverse soorten verkiezingen, grosso modo is de keuze tussen een districtenstelsel en een proportioneel stelsel. Dat levert vragen op over het beste verkiezingssysteem voor een democratie. In het Verenigd Koninkrijk kent men een districtenstelsel met het zogenoemde ‘first past the post’. Degene met de meeste stemmen in een district wordt afgevaardigde. Dit systeem heeft als consequentie dat de partij UKIP bij de algemene verkiezingen in 2015 weliswaar 13 procent van de stemmen achter zich kreeg, doch slechts 1 zetel in het Lagerhuis (650 zetels) behaalde. Is dit democratisch acceptabel?

Bij parlementsverkiezingen kunnen in een proportioneel stelsel vooral in grote parlementen tal van weinig relevante partijen een plek krijgen. Daarom kennen sommige landen een kiesdrempel. Zo kan in Duitsland een partij slechts zetels in de Bondsdag krijgen als ze minimaal 5 procent van de stemmen scoort. Maar wie bepaalt wat weinig relevant is in een democratie? Bevordert een drempel conservatisme?

President
Naast parlementsverkiezingen kent een aantal landen rechtstreekse verkiezingen van een president met veel macht. Frankrijk en de Verenigde Staten zijn daarvan voorbeelden. Maar dat geeft regelmatig politieke obstructie tussen parlement en president. De een wil linksom en de ander rechtsom. Met als resultaat dat er zo goed als niks gebeurt op bestuurlijk gebied. Is misschien zo’n pauze goed voor de burgers tegenover altijd op zoek naar scoringsmogelijkheden zijnde politici? Of willen burgers in een democratie voortdurend verandering en is een premier als politiek machtigste persoon verkieslijk?

Macht en soevereiniteit
Maar al deze genoemde uitwerkingen van democratische processen gaan voorbij aan de belangrijkste vraag: hebben burgers zeggenschap over een beleid? Een gemeente werkt in beginsel ook democratisch. De gemeenteraad fungeert als parlement en de burgemeester als president. We weten echter dat de macht van een gemeente beperkt is. Daar kunnen we mee leven omdat op een hoger niveau, in een provincie of landelijk, ook weer democratische processen spelen. Met deze hiërarchische structuur is er evenwel een probleem: een land is in het algemeen maar zeer ten dele soeverein. Zo heeft collega-scribent Leo Schmit de gebrekkige soevereiniteit van Noorwegen ontleed. Nu kan de Noren dit probleem weinig schelen. Ze hebben hun enorme oliereserves en daarmee kunnen ze veel moeilijke economische kwesties als het ware afkopen. Zo ligt het evenwel niet voor nagenoeg de rest van de Europese landen. De Griekse strijd laat overduidelijk zien dat de Europese Unie beslist over de marges van Griekenland. En in de EU houdt democratie opeens op. Daar is een soort van Opperste Sovjet die bepaalt. De Europese Raad van regeringsleiders legt geen verantwoording af aan de burgers van Europa via het Europees Parlement, er bestaat geen terugkoppelingsmechanisme. Regeringsleiders leggen verantwoording af aan hun nationale parlementen over de voordelen die ze hebben weten binnen te slepen in de onderhandelingen met hun collegae. De gemeenschappelijke verantwoordelijkheid verdwijnt in het niets, temeer daar ieder van de regeringsleiders over een veto beschikt. Als we met dit systeem instemmen doemt de vraag op: willen we eigenlijk wel reële democratie, dus echte zeggenschap over ons dagelijks bestaan?

Pers
Een belangrijk onderdeel van democratie, maar misschien nog te weinig onderkend, is persvrijheid. Burgers moeten zich kunnen laten informeren over hun bestuur. Hoe moeilijk persvrijheid ligt, laat ons Krapuul zien. De onvermijdelijke kosten voor de website compenseren lukt niet via advertentie-inkomsten van Google. Deze website geeft geen positieve gebruikerservaring. Met andere woorden: als je fundamentele kritiek op het systeem uit, kun je niet verwachten dat datzelfde systeem je ook maar enigermate tegemoetkomt. Dan zoek je het zelf maar uit.

Erger is de situatie in Rusland. Daar wordt regelmatig censuur toegepast en verliezen kritische journalisten het leven op onverklaarbare wijze. President Poetin verloochent zijn KGB-verleden niet. Toch heeft Rusland alles om een democratisch voorbeeld te worden. Er zijn democratische parlements- en presidentsverkiezingen. En – anders dan Noorwegen en de andere Europese landen – kent het land een grote mate van autonomie en daarmee van soevereiniteit. Tegen deze achtergrond ben ik benieuwd: wordt Rusland na het regime van Poetin een voorbeelddemocratie?