In zijn boek “De val van Icarus” neemt Nick Meynen ons mee langs de verschillende uitdagingen die zich afspelen op ons wereldtoneel. Van de neoliberale afbraakpolitiek naar macho leiderschap via onze geglobaliseerde kwetsbaarheid naar hoe het wel degelijk anders kan. Korte terugblikken in de geschiedenis maar vooral een boek boordevol gestaafde actuele feiten. Een inspirerend boek voor mensen die iets hebben van: ‘Hier zitten we dan midden in een pandemie, wat nu…?’
Als ik Nick Meynen opbel voor een interview, is zijn boek “De val van Icarus” net officieel gelanceerd en daarenboven werd hij die ochtend ook in de bloemetjes gezet als changemaker bij de Leuvense afdeling van 11.11.11. Nick heeft weinig aanzetten nodig om als een niet te stuiten spraakwaterval van wal te steken.
Een halt aan het “neoliberale Woodstock”
“Wie had bijvoorbeeld vorig jaar gedacht dat overheden zoveel zouden kunnen doen in onze economie. Dat werd voordien bijna onmogelijk geacht. En kijk nu hoe de overheden de ene na de andere maatregel nemen om de bevolking te beschermen maar met een enorme impact op de economie.
In ’69 konden mensen zich op Woodstock uitkleden en een feestje bouwen maar sinds de jaren ’80 met Reagan en Thatcher vieren de neoliberalen hun Woodstock door de staat systematisch uit te kleden. De gevolgen daarvan zijn veel minder prettig dan in ’69. Zelfs wetenschappers winden er geen doekjes meer om. In Nederland hebben 170 wetenschappers in een open brief gezegd dat de pandemie een rechtstreeks gevolg is van het neoliberaal model. Een tijd geleden kon je dat als wetenschapper niet eens zeggen anders belandde je in de rechts/links discussie.
De alsmaar verdere ontmanteling van de staat heeft ook gevolgen voor de publieke gezondheidszorg. In Nederland hebben ze bijvoorbeeld een paar miljard bezuinigd op enkele jaren tijd en gingen 17 duizend banen op de schop. Ook in ons land hebben academici al voorstellen gedaan om meer te investeren in woon-zorgcentra als preventie tegen een mogelijke pandemie. Maar dat werd te duur bevonden en het gevolg daarvan is de ravage die we nu tijdens de pandemie zien.
In de VS is de situatie veel dramatischer. De publieke zorgverlening is er onbestaande. Waardoor de kloof in zorg tussen rijken en armen enorm is. In Groot-Brittannië zagen we hoe het verzorgend personeel door het tekort aan mondmaskers met snorkels improviseerde. Ongelooflijk toch dat het zover is gekomen. Ondertussen kregen ze in China van hogerhand de opdracht om maskers te produceren. In vier weken tijd hadden ze vier miljard mondmaskers om te exporteren.
Je ziet hoe hard een staat nodig is in zo’n situatie. Kijk naar Spanje waar de staat geprivatiseerde hospitaals terug in handen nam omdat ze het anders niet konden bolwerken. En zelfs in Groot-Brittannië ging Boris Johnson over tot nationalisering van bepaalde spoorwegen omdat de treinen anders niet uitreden. Er zaten al barsten in het neoliberaal model voor de pandemie en dat zal nog verder aangevreten worden door de pandemie.
Zelfs het IMF verlaat nu officieel the dark neoliberal side om zich aan te sluiten bij wat wetenschappers zeggen dat nodig is. In de 21e eeuw kun je niet zonder een staat die sturing geeft, om zo de bevolking van groter onheil te behoeden. Dat is zo voor corona, klimaat, de uitstervingsgolf, de groeiende grondstoffen-conflicten en meer. De vrije markt lost al die dingen niet op.”
Geglobaliseerde kwetsbaarheid
“Ons lucratief neoliberaal model van alles uitbesteden aan lageloonlanden en het just in time principe via een internationale transportketen maakt ons kwetsbaar in tijden van crisis.
Veertig procent van het voedsel dat Europeanen eten wordt geteeld in een ander continent. Wij voeren ook veel uit maar dat zijn geen communicerende vaten. De boontjes die we invoeren uit Kenya vervangen niet het varkensvlees dat we exporteren naar Zuid-Korea. Zo importeert België bijna 80 procent van haar groenten en fruit. En zelfs onze broodproducten importeren we op grote schaal.
We zagen tijdens de pandemie hoe landen niet alleen hun grenzen sloten maar ook zeiden dat ze hun graan of rijst eerst voor de eigen bevolking willen voorzien. Er waren al heel veel redenen om voedselproductie lokaler en regionaler te organiseren, de pandemie geeft er nieuwe.”
What happens in Wuhan doesn’t stay in Wuhan
“We zijn echt wel geëvolueerd naar dat globaal dorp waar we al decennia over spreken. Je kan wel het vervuilende deel van je economie outsourcen naar een armer deel van de wereld door er massaal te ontbossen voor soja, palmolie, veeteelt of grondstoffen te ontginnen. Vroeg of laat zal je de gevolgen van de ecologische schade die je daar hebt gecreëerd toch als een boemerang op je bord krijgen. Of het nu via een pandemie is zoals nu of via klimaatverandering.
Het is mensen misschien ontgaan maar in mei verschenen berichten in de media dat het virus blijkbaar al sinds december in Frankrijk en Italië was. Tijdens de Spaanse griep had je dat soort uitgebreid vliegnetwerk en snel transportsysteem niet. Virussen verspreiden zich vandaag de dag veel sneller. En dat maakt ons kwetsbaarder.”
Verschuivende machtsbalans
“Het heeft in Europa tot mei geduurd voor ze de handen in elkaar sloegen en besloten om beter samen te werken. In de tussentijd is China al bijgesprongen met de grootste hulporganisatie in haar geschiedenis. China stond in maart al in Italië met een vliegtuig vol hulpgoederen. En ze hebben er veel zieltjes mee gewonnen. Niet alleen in Italië, ook elders in de wereld zoals in Latijns-Amerika en New York waar ze mondmaskers leverden. Op die manier maken ze slim gebruik van het geopolitiek wereldtoneel om het leiderschap dat ze al lang claimen te legitimeren.
Het stond in de sterren geschreven dat China gezien zijn economische groei en met de oprichting van de Chinese Wereldbank – waar ook België lid van is maar de UK en de VS niet – vroeg of laat de hegemonische rol van de VS zal overnemen. Dat komt nu allemaal in een stroomversnelling.”
China fights back
“In de VS spreken ze vaak van een nieuwe koude oorlog met China. Alsof China te vergelijken is met de Sovjet-Unie. Toen had de VS gewonnen. Maar China is nu al qua koopkracht een economie die groter is dan de VS, terwijl de Sovjet-Unie nooit groter geweest is dan 44% procent van de VS. De titel van mijn boek, “De val van Icarus” verwijst er ook naar. De hoogmoed van politici in de VS die denken dat ze met China hetzelfde kunnen doen als met de Sovjet-Unie. Ze zullen zwaar afgaan.
In China kijken ze er anders tegenaan. Ze herinneren zich de Opiumoorlog van 175 jaar geleden waarbij ze door de Britten en Fransen werden aangevalen die hun opium wilden slijten in China. Ze werden verplicht tot zware herstelbetalingen. Dat was een vernedering geweest voor China die ze de laatste dertig jaar inhaalden. De territoria die ze toen verloren hebben zoals in de Himalaya en Hongkong hebben ze stap voor stap terug ingelijfd.
Naast de handel hebben ze ook massaal ingezet op research en ontwikkeling. Ze zijn al lang niet meer de kopieermachine van de wereld. De meeste uitvindingen en patenten komen nu uit China. Heel Shenzen en de Greater Pearl River Delta is de tech innovatiehub geworden. Daarmee vergeleken is Silicon Valley een dorpje waar een paar gasten nog geld proberen te verdienen uit bestaande technologie.
China is de wereldleider geworden in artificiële intelligentie, drones, zonnepanelen, windenergie,… Dat hebben ze vanuit een visie en een sterk gestuurde economie kunnen bereiken. En daar maken ze nu gebruik van door met hun hulpoperaties zieltjes te winnen en nog een sterkere voet tussen de deur te krijgen in de wereldeconomie. Het is straf dat China in Davos wegkomt als wereldleider die meer hoop op stabiliteit en orde geeft dan de VS. Dat was een paar jaar geleden onmogelijk geweest.”
VS: Implosie of explosie
“Het is afwachten wat er op 4 november na de verkiezingen gaat gebeuren in de VS. Als het een Trump II wordt zitten we met een serieuze mogelijkheid tot clash tussen de twee grootmachten. Nu al probeert Trump de Amerikaanse economie los te koppelen van China maar in de huidige geglobaliseerde wereld is dat waanzin. De vraag is echter wat als Trump zwaar verliest? Zijn gewapende aanhangers kunnen zich inspireren op zijn uitspraken dat het allemaal fraude is.
Ik zie nog een kans dat het in de VS zonder gewelddadige implosie of explosie afloopt maar decennia aan neoliberalisme en de uitholling van de democratie hebben het land uiteengereten en aan de rand gebracht. Dat heeft geleid tot een situatie die nu op ontploffen staat. De vraag lijkt me nu vooral of de ontploffing zich inwaarts richt waarbij het tot een burgeroorlog komt of naar buiten richt.
Want wat is er beter als afleiding voor interne onrust dan een gezamenlijk gedeelde buitenlandse vijand waartegen kan gevochten worden om de boosheid van de mensen te kanaliseren. Een beproefde tactiek die door veel machthebbers in de wereld gebruikt wordt. Ik hoop echt dat ik ongelijk zal krijgen.”
Uit elke crisis groeit iets nieuws
“Verschillende peilingen tonen aan dat mensen niet terug willen naar hoe het voor corona was. Er was niets normaals aan de manier waarop zowel de mensen als de planeet op een burn-out afstevenden. Er is veel bereidwilligheid om het radicaal anders aan te pakken. Ook al is er nog niet direct een revolutie in de straten. Er is toch veel potentieel. Neem bijvoorbeeld de actie van vorig weekend waar 150 mensen zich vastketenden in een bos in de Haven van Antwerpen. Ze hebben hun veiligheid op het spel gezet om een stuk bos te beschermen dat plaats moest maken voor een gigantisch vervuilende plastiekfabriek.
Zo’n acties en die van Extinction Rebellion verdienen alle steun en ze kunnen een voorhoede zijn van iets dat een momentum krijgt en dat voorbijgaat aan het inkleuren van een bolletje om de vier jaar. Steeds minder mensen geloven nog in dat systeem
De vraag is dan: wat kunnen we nog wel doen. Bijvoorbeeld deelnemen aan zo’n directe acties, van bank veranderen als die blijft investeren in vervuilende industrie, de parlementsleden waarvoor je gestemd hebt bellen en aanschrijven.”
Schulden kwijtschelden en vermogensbelasting
“Sinds de coronapandemie is er al meer dan 3700 miljard euro gedrukt. Voorlopig zijn we als gevolg daarvan nog niet beginnen besparen op de kap van de gewone bevolking, zoals na 2008.
Nu we heel veel geld hebben gedrukt in Europa, de VS en Japan, is de vraag hoe vullen we de oplopende tekorten aan op de begroting. Het is een debat dat we opnieuw zullen moeten voeren. Gaan we weer overal bezuinigen in de samenleving of zoeken we een ander manieren om die put te vullen.
De kwijtschelding van schulden werd vaak gedaan voor het neoliberalisme. Bijvoorbeeld na WOII zijn de schulden van Frankrijk en Duitsland die bijna 200 procent waren op een paar jaar tijd gereduceerd tot 30 procent. Dat gebeurde via een grootschalige schuldherschikking. Zo konden die overheden terug investeren in onderwijs, infrastructuur en sociale zekerheid. Dit leidde tot een fantastische bloeiperiode eind jaren ’40, ’50 en ’60.
Uiteindelijk zijn de meeste schulden van Europese lidstaten, schulden aan elkaar. Als we binnen Europa solidair zouden zijn met elkaar in plaats van af te geven op de zwakkere landen, dan maak je de schulden die Europese lidstaten hebben Europees. En dan schrijf je die voor een groot deel af zoals we dat deden na de oorlog.
Wat ook na de oorlog gebeurde was de invoering van een vermogensbelasting. Geen vermogenswinstbelasting maar een echte belasting voor mensen met grote vermogens om op die manier de staatskas opnieuw te vullen. Het is nu eenmaal een feit dat de ongelijkheid de laatste jaren middeleeuwse proporties heeft aangenomen. En zelfs nu zie je dat de grootste profiteurs van de crisis Jeff Bezos (baas Amazon), Zuckerberg en co. zijn. Deze situatie is onhoudbaar. Zij nemen veel van ons inclusief onze privacy en betalen er niets voor.
Een belasting op de Facebooks, Googles en Amazons zal ons al een heel eind brengen om de begrotingsput te vullen. Een eenmalige coronaheffing, zoals professor economie Paul De Grauwe voorstelde, voor mensen met een vermogen boven de 1 miljoen euro, zou ongeveer de helft van de nieuwe schulden al terugbetalen.”
Nationaliseren van vlieg- en treinverkeer
“In plaats van honderden miljoenen te stoppen in een vliegmaatschappij zonder daar controle op te krijgen is het nu echt het uitgelezen moment om de hele vliegsector te nationaliseren. En op Europees niveau te bekijken hoe we het treinverkeer beter op elkaar kunnen afstemmen. Als je het aanbod hebt uitgebreid door bijvoorbeeld overal nachttreinen in te zetten en de verbindingen op elkaar af te stemmen kan je als Europa overgaan tot de afschaffing van korte afstandsvluchten en het stelselmatig afbouwen van de vliegsector tot een duurzaam niveau.
62 procent van de Europeanen wil nu al dat de korte afstandsvluchten afgeschaft worden, laat staan als het treinaanbod uitgebreider is. Je kan al het personeel dat in de korte afstand luchtvaart werkt omscholen om op Europese treinen te werken. Als je dat degelijk wilt doen dan heb je daar ook catering, ticketing en bagage afhandeling nodig.”
‘Het mag niet van Europa!’
“Het is te gemakkelijk om te zeggen dat het niet mag van Europa. We staan er niet los van. Europa dat zijn wij. We maken er deel van uit en geven het mee vorm. Europese instellingen werken in een wisselwerking met nationale staten. De Europese parlementsleden hebben wij gekozen en we kunnen er ook druk op uitoefenen. Ik werk voor een Europese milieuorganisatie en ik zie hoe je met doelgericht lobbywerk wel vooruitgang kan boeken, zeker als dit hand in hand gaat met druk van onderuit.
Uiteindelijk zijn het onze nationale leiders die in Europa ofwel dwarsliggen of de boel mee vooruithelpen. Je kan via die weg ook tot verandering komen. Ons land was lang de spijbelaar geweest in Europa wat klimaat betreft. Veel te weinig gedaan en altijd naar beneden beknibbelt. En met de nieuwe regering lijkt het alsof we terug in de klas op onze stoel zijn gaan zitten. We willen opnieuw meedoen. We hebben nog geen duidelijk plan maar we zijn al niet meer aan het spijbelen. Het maakt toch wel degelijk uit wie er aan de macht is om op Europees niveau mee te kunnen pushen voor bepaalde maatregelen.”
Internationale handelsverdragen als zwaard van Damocles
“Internationale handelsverdragen kunnen nationale staten paralyseren om bepaalde maatregelen te nemen. Je moet als land uiteindelijk durven beslissen om eruit te stappen. Zo heb je het voorbeeld van Nederland dat veroordeeld werd omdat ze te weinig deden voor het klimaat. Toen ze een steenkoolfabriek vervroegd wilden sluiten als één van de maatregelen, spande het bedrijf in kwestie een proces aan en eiste een schadeclaim van miljarden, met dank aan het internationaal handelsakkoord. De bescherming van investeerders staat daar boven de bescherming van de bevolking. Italië stapte al uit dit akkoord, het Energy Charter Treaty. De hele EU stap er best collectief uit.
Dit soort rechtszaken die tegen staten gevoerd wordt neemt alsmaar toe zelfs nu tijdens de coronacrisis. Het gaat vaak om grote multinationals die miljarden eisen van overheden omdat ze maatregelen nemen om de bevolking te beschermen. Heel deze crisis toont aan dat we moeten afstappen van dit soort internationale verdragen die als zwaard van damocles boven de hoofden van de staten hangen. Zo krijgen de overheden de ruimte om te doen wat voor burgers belangrijk is zonder daarvoor bestraft te worden met miljardenclaims. We kunnen ons dat niet meer veroorloven. Dit is echt het momentum als we naar een beter na corona samenleving willen gaan.”
Revoluties gebeuren onverwacht en snel
“Van zodra de VS en Groot Brittannië als dominostenen vallen kan er een ripple effect ontstaan. En dat kan soms heel snel gaan. Revoluties gebeuren vrij onverwacht en snel. Een maand voor de Berlijnse Muur viel achtte weinigen dit mogelijk. En er zijn al best wel heel wat voorwaarden voor een revolutie aanwezig. Ook al lijkt het nu onmogelijk of ver weg, het kan ineens snel gaan. Je hebt Extinction Rebellion, je hebt de gele hesjes gehad, … soms moet het politiek nog tot een grotere crisis komen voor er een ommekeer komt. Nu zegt het IMF plots dat het neoliberalisme dood is. Wie had dat gedacht een jaar geleden?
Extinction Rebellion heeft wel degelijk een enorme impact gehad op de publieke opinie over klimaat in Groot-Brittannië. Ook de lange strijd van de gele hesjes heeft haar vruchten afgeworpen. Om de protesten te doen stoppen had Macron de beweging gevraagd om als een soort burgerparlement voorstellen te formuleren. Dat heeft een jaar geduurd en een groot deel van de voorstellen zijn onlangs opgenomen . Die druk van onderuit heeft wel degelijk effect op lange termijn ook al zien we het niet altijd omdat de camera’s ondertussen al weg zijn naar een volgend spektakel.
De verantwoordelijkheid is te lang bij het consumptiegedrag van het individu gelegd om het niet over de politieke verantwoordelijkheid te hebben. En daar moeten we dus duidelijk aan voorbij. Om beter uit corona te komen moet de klimaatbeweging politiek gaan. Het gaat niet om partijhokjes maar het gezamenlijk maken van beslissingen en keuzes over waar we als burger naartoe willen.
In Duitstalig België is er bijvoorbeeld een lotingssysteem in het parlement waar burgers uitgenodigd worden om deel te nemen aan de stemming. Volgens The Economist die daarover schreef, verdient dat systeem de goedkeuring van Aristoteles. Nu staat er in het nieuw regeerakkoord dat we we het systeem ook op nationaal niveau zullen proberen. Dat is toch één van de tekenen die aantonen dat er iets aan het veranderen is.
Er zijn een aantal tendensen die potentieel hebben. Het gaat niet om optimistisch of pessimistisch zijn over de toekomst. Ik heb kinderen en ik ben mezelf verplicht om te doen wat ik kan met de middelen die ik heb. In mijn geval is dat mijn steentje bijdragen als schrijver en soms ook als activist. Iedereen heeft andere kwaliteiten die hij of zij kan inzetten. De boodschap is het niet opgeven. En op eigen manier doen wat je kan doen.”
De val van Icarus is uitgegeven bij Epo. Je kan het bestellen bij uw boekhandel of bij Epo
– Met enige redactie overgenomen van De Wereld Morgen
Auteur: Keltoum Belorf
