Extreemrechts wint grond in de westerse wereld. Tal van verklaringen doen de ronde voor het fenomeen. Hierbij is het zaak om te zoeken naar structurele economisch-politieke (historisch materialistische) veranderingen die hebben plaatsgevonden en niet naar morele duiding in de zin van een toename van een egoïstische mentaliteit in de westerse samenleving. De moraal hangt samen met de (te verwachten) materiële omstandigheden.
De opkomst van het neoliberalisme, dat omstreeks de jaren tachtig dominant werd (Margaret Thatcher; Ronald Reagan), is de voornaamste ontwikkeling die leidt naar de huidige politieke situatie. Neoliberalisme steunt mondiale vrijhandel. Dat verschaft aanvankelijk aan zowat iedereen voordelen. De westerse wereld krijgt goedkope consumptiegoederen uit de minder ontwikkelde wereld en vice versa ontstaan veel banen in opkomende economieën en tevens ontvangen ze valuta uit de westerse wereld voor hun producten.
Er bestaat echter een grote ‘maar’. Na verloop van tijd leidt neoliberale vrijhandel tot economische verzwakking van de westerse wereld. Twaalf jaar geleden besteedde ik er aandacht aan in Het tijdperk van factormobiliteit. Een citaat:
Vrijhandel belooft wel een steeds grotere import van goedkopere consumptiegoederen, maar dat effect zal ook het leven rekken van de illusie dat men kan consumeren zonder te produceren. In dat geval wordt het risico van kapitaalconsumptie heel reëel. Het is dus niet verwonderlijk dat er in het Westen een sterk ‘antiglobalistisch sentiment’ aanwezig is, dat gevoed wordt door een intuïtief aanvoelen van de gevolgen van vrijhandel in een tijd van sterk verhoogde factormobiliteit. Factormobiliteit houdt de verhuizing in van het ene land naar het andere van productiefactoren waar zij het productiefst inzetbaar zijn.
In 2013, ten tijde van het artikel dacht ik nog dat links in het Westen zich deze ontwikkeling zou realiseren, die met een breed publiek zou delen, en met plannen zou komen die de ontwikkeling zouden mitigeren. In Europa zou dat onder meer een versterking en democratisering van de EU behelzen. Maar deze verwachting was veel te optimistisch. Zulke plannen zijn er slechts voor dovemansoren.
Dat we in de huidige situatie zijn beland heeft te maken met onze democratische systemen. Democratie is het minst slechte systeem (democracy is the worst form of government except for all those other forms that have been tried from time to time), dixit Winston Churchill, maar ze heeft duidelijk een aantal nadelen. Een daarvan is het gebrek aan langetermijndenken; vier jaar vooruit is zo ongeveer het maximum. Zolang het beter gaat in de maatschappij, al is te voorzien dat de situatie op langere termijn onhoudbaar wordt, houden met name politici van middenpartijen vast aan aloud beleid. Die partijen zijn gevormd vanuit bepaalde ideeën waarmee ze lange tijd politieke macht behielden en mijden moeilijke, een omslag vergende maatregelen.
Toch bemerken kiezers naderende verslechteringen op de een of andere manier. In het citaat hierboven wordt ‘intuïtief aanvoelen’ gebruikt. Juist extreemrechts speelt in op de angst voor achteruitgang. MAGA (Make America Great Again) in de VS drukt uit dat het land zich weer sterk moet voelen, dat de inwoners zich niet door invloeden uit het buitenland in een hoek moeten laten drukken. Dus de door neoliberalisme veroorzaakte veranderingen doen kiezers in westerse landen buigen naar extreemrechts. En democratisch links is daar niet in staat het neoliberalisme te doorbreken omdat beschermende maatregelen voor behoud van productiewerk bijvoorbeeld op korte termijn een achteruitgang van de economie zouden betekenen. Die achteruitgang is nu zichtbaar in Trumps VS, maar hij verandert het land inmiddels naar een autocratie – binnenkort wellicht een fascistische staat – zodat verlies van kiezersgunst er weinig meer toe doet.
– Uitgelichte afbeelding: Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=965677
