Milieu- en klimaatactivisten hebben in de afgelopen maanden een aantal keren de A 12 geblokkeerd om te protesteren tegen het verlenen van overheidssubsidie voor fossiele brandstoffen. Ook bij boerenprotesten zijn in het recente verleden allerlei rijkswegen geblokkeerd. Boeren verwierpen het stikstofbeleid van de regering. Uit dit soort protesten leidt men soms af dat de democratie in crisis verkeerd. Dat laatste beschouw ik als onmogelijk, want democratie is een idee. Je kan een idee bijvoorbeeld wel verwerpen of er juist een mentale kracht aan ontlenen.
Enkele recente studies gaan over dat idee. De bundel onder redactie van de Franse filosofe Sandra Laugier spreekt dat al uit in de titel: La démocratie, Une idée force (Democratie, een krachtig idee; Paris, 2023). Of het boek van de Franse filosofe Perrine Simon-Nahum. Dat zet niet democratie in de etalage, maar mensen, democraten: Sagesse du politique, Le devenir des démocrates (Politieke wijsheid, De toekomst van democraten; Paris, 2023). Iets heel anders vind je bij de Nederlandse staatsraad en hoogleraar staatsrecht, Luc Verhey in zijn boek De zoektocht naar de feiten. De ondertitel licht dit toe: Over waarheden, onwaarheden en leugens in de democratische rechtsstaat (Den Haag, 2021).
Dit alles staat niet de constatering in de weg, dat er sprake kan zijn van falend beleid in zake het milieu en het klimaat, naast andere items. Maar gaat het dan niet eerder over falende, domme of autoritaire politici, mensen dus. Zij verkeren met andere mensen (fabrikanten, agrariërs, burgers) in machtsverhoudingen, die zij allen, dwars door elkaar, aangaan, ondersteunen, bestrijden. Vanuit die constellatie bekijk ik verschijnselen als verzet, sabotage en ecoterrorisme zoals die met betrekking tot de klimaatproblematiek aan de orde komen. [ThH]
Asymmetrische verhoudingen
Als de democratie niet in crisis kan verkeren, bedoel ik niet te zeggen dat er geen sprake is van een fundamentele fout in de opdeling van maatschappelijke krachten. De concrete maatschappelijk opdeling van die krachten berust op asymmetrische verhoudingen (zoals het patriarchaat en de private eigendom wat de productiemiddelen betreft), dat wil zeggen onder/boven schikking. Zouden de verhoudingen ontleend zijn aan het idee democratie, dan zouden ze egalitair gerangschikt zijn (nevenschikking). Waar dit niet aan de orde is, verschijnt asymmetrie en die lokt tegenstellingen uit gekenmerkt als onderdrukking/overheersing, waartegen weer verzet aangetekend zal worden. Wie zijn of haar ogen open heeft, zal dit observeren.
Sommigen zullen nu, als het veelvuldige en heftige gebeurtenissen oplevert, spreken over ‘crisis’. Dat is dan het effect van gebeurtenissen die we door de aanvaarding van asymmetrische verhoudingen zelf oproepen. Je zou in verzet kunnen komen en/of sabotage kunnen plegen om die asymmetrie in een symmetrie om te keren, dus om een metamorfose ervan te bewerkstelligen.
De asymmetrie bestaat al lang en verzet en sabotage zijn dan ook nooit weggeweest – zo leerde Émile Pouget ons (Deel 3). We zien dit heden bijvoorbeeld terug in de roep om gelijke (materiële) rechten op water. Niet zo ver van Nederland – Frankrijk – steekt daarvoor de strijd op tegen de agro-industrie die waterbassins construeert voor eigengebruik en waarmee zij water onttrekt en onthoudt aan de boerentuinbouw zoals in Sainte-Soline in de Deux-Sèvres. Water, ja, maar voor wie? Het verzet tegen de ongelijke verdeling wordt kracht bij gezet door sabotage aan waterpompen en waterleidingen voor het vullen van de bassins. De Franse minister van Binnenlandse Zaken, Gérald Darmanin heeft tegen dit verzet het woord ‘ecoterrorisme’ in gebruik genomen. Maar wie zijn de ‘echte’ ecoterroristen? Om daar iets over te zeggen, moet sabotage en terrorisme worden onderscheiden. Alvorens in dit kader op sabotage terug te komen, zal ik eerst de legitimiteit van verzet bespreken.
Verzet
Verzet wordt vaak in verband gebracht met verboden handelingen. Ook als dat zo is, kan verzet geboden en legitiem zijn. Een enkele keer in de geschiedenis wordt verzet zelfs grondwettelijk vastgelegd, zoals in de Franse grondwet uit 1793. Daarin vind je in art. 33 geregeld het recht op verzet tegen verdrukking en in art. 35 de plicht tot opstand. Het laatstgenoemde artikel luidt: ‘Als de regering de rechten van het volk schendt, is opstand een heilige en absolute plicht voor het hele volk of een gedeelte ervan’. Ik moet erbij zeggen dat deze grondwet nooit in werking getreden is. Maar toch, dat men eraan gedacht heeft…
Het was zo’n twee eeuwen eerder dat een aantal juristen van verschillende gezindten uitgingen van de gedachte, dat het volk de eigenlijke soeverein was (en niet de koning). Dit primaat maakte, dat uiteindelijk het volk het voor het zeggen had. Als een koning niet uitvoerde wat het volk wilde, konden ze hem verjagen of zelfs doden (tirannicide). De groep juristen over wie ik het heb, staat bekend onder de naam monarchomachen. Ik geef er slechts mee aan dat eeuwen geleden deze zienswijze als theorie van de legitimiteit van het verzet en de bijpassende maatregelen, ontwikkeld is. In latere beschouwingen komen we verzet vooral tegen in de veelvormigheid van burgerlijke ongehoorzaamheid.
Heden ten dage vindt actievoeren plaats in naam van de ecologisch urgentie. Deze urgentie drijft sommige milieuactivisten tot onklaar maken van materiele goederen van industrieën (kolencentrales, gasoducs, oliepijpleidingen) en zeer rijke burgers (bezitters van superjachten, privé jets, SUV; vergelijk de opzet van ‘Letzte Generation’, de Duitse radicale variant van Extinction Rebellion, zie hier). Die industrieën en suprerijken worden verantwoordelijk gehouden voor de milieucrisis en de reeds voelbare effecten ervan.
Een Franse beweging die niet schroomt om tot deze vormen van ‘directe actie’ over te gaan is ‘Opstanden van de aarde’. De Franse minister van Binnenlandse Zaken heeft enige tijd geleden aangekondigd deze beweging te zullen ontbinden (aankondiging van 28 maart 2023). Een van de gronden voor zijn opzet om tot ontbinding over te gaan, is dat deze beweging ‘oproept tot verzet’. Dat lijkt mij drijfzand als grondslag. Want, blijkens Le Monde van 5 mei 2023, ertegenover wordt gezet: door uiteindelijk terug te grijpen op een sabotage-tactiek ‘eigent men zich opnieuw het recht toe zich te verdedigen, want de staat doet er niets tegen (verergering van de milieucrisis), of sterker nog, moedigt het systeem aan, dat ons in gevaar brengt (zie Deel 2).
Een interessante wisseling van termen is om niet meer over sabotage te spreken. Zo is ‘Opstanden van de aarde’ de term ontwapening gaan gebruiken. Er is namelijk sprake van omkering van de verantwoordelijkheid: ‘door te ontwapenen – bijvoorbeeld pompen onklaar maken – gedragen niet meer de actoren zich buitenwettelijk, maar de staat, de industriëlen of de bedrijfsleiders van de intensieve landbouw. Die moet men beletten het levende te vernietigen’. Dit heeft geleid tot het inzicht, dat het woord sabotage niet past in de taal van de boer, aldus de algemeen-secretaris van de Confédération paysanne (over deze groep boeren, zie hier). ‘Als wij een veld met genetisch gemanipuleerd gewas maaien, spreken we over ‘het maaien’; als we een McDo, melkhallen, pompen ‘onklaar maken’ dan spreken we over demontage (Le Monde van 5 mei 2023).
Het verzet dat vanuit deze blikrichting wordt gepleegd, wordt door het openbaar bestuur, met name door Gérald Darmanin, de Franse minister van Binnenlandse Zaken, gekenschetst als ‘ecoterrorisme’. Wie doordenkt om welke problematiek het gaat, kan zich afvragen wie dan wel de ‘terroristen’ zijn. Daarover het volgende.
Ecoterrorisme
In feite heeft Darmanin met zijn lancering van ‘ecoterrorisme’ – eind vorig jaar – aan omkering gedaan. Alleen komt dit als een boemerang terug. De Franse juriste Marie-Sarah Beherlet schrijft over die term dat die als juridische kwalificatie in het Franse strafrecht niet bestaat (wat niet wegneemt dat sommige handelingen onder gewone delictsomschrijvingen kunnen vallen). Zij legt uit: ‘Het (Franse) Wetboek van Strafrecht bepaalt dat om een daad van terrorisme te definiëren, aan verschillende voorwaarden moet worden voldaan. Het is noodzakelijk dat het misdrijf ‘opzettelijk verband houdt met een individuele of collectieve onderneming die tot doel heeft de openbare orde ernstig te verstoren door intimidatie of terreur’. Dit is met de milieuactivisten van Sainte-Soline duidelijk niet het geval, ook al waren de gewonden binnen de ordestrijdkrachten talrijk.’
‘Het Wetboek van Strafrecht voorziet uitdrukkelijk in het geval van ecologisch terrorisme, maar dit is een totaal ander misdrijf dan ‘ecoterrorisme’ zoals voorzien door de minister van Binnenlandse Zaken. Want het Wetboek van Strafrecht bestraft het feit van ‘het in de atmosfeer, op de grond, in de ondergrond, in voedsel of voedselbestanddelen of in wateren, met inbegrip van die van de territoriale zee, binnenbrengen van een stof die gevaar kan opleveren voor mens of dier en de gezondheid of de natuurlijke omgeving’.
Dat is precies waar milieuactivisten tegen strijden, dus tegen al die industriëlen en bedrijfsleiders van de intensieve landbouw die maken dat deze vervuiling optreedt. Die lui bedrijven wat ‘ecologisch terrorisme’ heet in het kader van het (Franse) Wetboek van Strafrecht. Hier keert zich dus de kwalificatie om, niet de activisten zijn ‘ecoterroristen’ maar de industriëlen en agro-bedrijfsleiders. Ecoterrorisme zaait terreur door vervuiling die ook mensen doodt.
Overigens zullen de industriëlen en agro-bedrijfsleiders strafrechtelijk buiten schot blijven omdat bovenal een terroristisch opzet moet worden bewezen, dat wil zeggen een opzet ‘om de openbare orde ernstig te verstoren door intimidatie of terreur’. Het blijft dus een ‘semantische’ zaak, blijkt uit de woorden van de prefect van Parijs, Laurent Nunez. Hij verdedigt, zo schrijft Marie-Sarah Beherlet, het idee dat het containerbegrip ‘ecoterrorisme’ alleen intern gebruikt wordt met als doel ‘individuen aan te duiden die zich een vorm van daadkrachtig radicalisme hebben eigengemaakt rond de milieuproblematiek, zoals zij het begrijpen’.
en de industriëlen en agro-bedrijfsleiders strafrechtelijk buiten schot blijven omdat bovenal een terroristisch opzet moet worden bewezen, dat wil zeggen een opzet ‘om de openbare orde ernstig te verstoren door intimidatie of terreur’. Het blijft dus een ‘semantische’ zaak, blijkt uit de woorden van de prefect van Parijs, Laurent Nunez. Hij verdedigt, zo schijft Marie-Sarah Beherlet, het idee dat het containerbegrip ‘ecoterrorisme’ alleen intern gebruikt wordt met als doel ‘individuen aan te duiden die zich een vorm van daadkrachtig radicalisme hebben eigengemaakt rond de milieuproblematiek, zoals zij het begrijpen’.
De milieuactivisten vallen echter buiten de omschrijving ‘terrorisme’, maar door dit wel op hen te plakken komt het kwalificeren van hun daden als ‘terroristische daden’ neer op het toepassen van een uitzonderlijke strafrechtelijke procedure, de meest denigrerende en repressieve van het juridische arsenaal: verlengde politiedetentie, gefaciliteerde huiszoekingen, speciale toegestane onderzoekstechnieken, aldus Marie-Sarah Beherlet (haar betoog, waarvan ik enkele alinea’s vertaalde, is integraal te vinden op de site Les Surligneurs). Het lijkt alsof de jacht op milieuactivisten geopend is…
Evenwel, uit deze juridische analyse leid ik af, dat het semantische gebruik van de term ‘ecoterrorisme’ gelegitimeerd kan worden gebruikt, niet voor milieuactivisten maar voor industriëlen, bedrijfsleiders van intensieve landbouw, bedrijfsleiding van de pesticiden-agro-industrie (zie de materiele omschrijving van ecologisch terrorisme hierboven).
Ecoterrorisme in praktijk
‘Pesticiden-giganten beschuldigd de giftigheid van hun producten achter gehouden te hebben. Testen die schadelijke effecten van moleculen aantoonden voor de hersenontwikkeling zijn verzwegen voor de Europese autoriteiten’. Aldus luidt de kop en ondertiteling van een artikel in Le Monde van 2 juni 2023 over de zwendel van pesticiden-industrieën als Bayer en Syngenta. Onderkend wordt, dat de affaire potentieel zo explosief is, als wat bekend staat als ‘dieselgate’, aldus geciteerd de voorzitter van de commissie van Milieu, Publieke gezondheid en Veiligheid van voedsel van het Europese Parlement.
Het begon allemaal, blijkens het genoemde artikel in Le Monde, in de Universiteit van Stockholm met het onderzoek door chemicus Axel Mie en de toxicoloog Christina Ruden en de publicatie van hun studie in het tijdschrift Environmental Health. De studie laat zien hoe verschillende fabrikanten van pesticiden ongunstige testresultaten over giftigheid voor hersenontwikkeling, achterhielden. De aanleiding voor de studie was dan ook dat statistisch was opgevallen dat in een aantal landen, waaronder Frankrijk, de problemen bij de ontwikkeling van de hersenen sterk toegenomen waren (autisme, ontbreken van aandacht en hyperactiviteit, intellectuele handicaps, enzovoort). De aandacht richtte zich daarbij vooral op de zogeheten DNT-testen, ‘developmental neurotoxicity’.
De verwerving van goedkeuring voor het gebruik van een bepaalde molecuul voor een pesticide, blijkt van gesjoemel aan elkaar te hangen, zo is uit de samenvatting van de studie in Le Monde op te maken. Het betekent voor een bepaald geval, dat pas 16 jaar na het testoordeel dat de molecuul giftig was voor de hersenontwikkeling, het product verboden werd. Hier zijn willens en wetens mensen blootgesteld aan het oplopen van hersenbeschadiging om winstuitkeringen aan aandeelhouders te kunnen doen, om bonussen aan de hoogste leidinggevenden van het bedrijf te kunnen verstrekken. Hier valt ook de naam Bayer, maar als de boel gaat rollen, blijkt dat bedrijf het bedoelde middel al aan een ander agrochemisch bedrijf verkocht te hebben…
En er zijn meer gevallen, blijkens het onderzoek. De werkelijke ‘ecoterroristen’ zitten aldaar, aan de kant van dit soort bedrijven en andere zoals gas- en oliegiganten, waaronder TotalÉnergies, aldus Juliette Renaud, activiste van Les Amis de la Terre. Maar ook in de voedingsindustrie zitten ecoterroristen. Die gebruiken verkeerde vetten en voegen suikers toe – en andere chemische giften als nitriet (om de ham zo’n mooie kleur te geven). Dat verkeerde voedsel veroorzaakt of stimuleert bijvoorbeeld obesitas, aldus de Franse medicus, gespecialiseerd in publieke gezondheid, Jean-David Zeitoun. Aan obesitas overlijden 5 miljoen mensen per jaar volgens het ‘Institute for Health Metrics and Ecaluation’ (Le Monde van 2 juni 2023). Kortom: Ecoterrorisme? Maar wie zijn eigenlijk de terroristen? Dat moge nu wel duidelijk zijn!
– door Thom Holterman, eerder verschenen bij Libertaire Orde.
Hieraan zijn ook de afbeeldingen ontleend
