Ursula von der Leyen wordt de nieuwe voorzitter van de Europese Commissie. De europarlementariërs kozen haar met 383 stemmen voor en 327 tegen. Per 1 november zal ze Jean-Claude Juncker opvolgen.
Spitzenkandidaten
De keuze voor de Duitse CDU’er von der Leyen is na veel politiek gekrakeel tot stand gekomen. Het systeem van Spitzenkandidaten is daarbij en passant overboord gekieperd. Von der Leyen was geen Spitzenkandidat en haar naam stond zelfs op geen enkel stembiljet voor de Europese verkiezingen. Manfred Weber, Duitse CSU’er en kandidaat van de conservatieve Europese Volkspartij (EVP), en Frans Timmermans, Nederlandse PvdA’er en kandidaat van de sociaaldemocratische Socialisten & Democraten (S&D), waren bij de Europese verkiezingen de belangrijkste gegadigden voor de Europese topjob. Tegen Webers kandidatuur verzette zich met name de Franse president Emmanuel Macron. Hij zei Weber te licht te vinden voor de functie van Commissievoorzitter, ofschoon dat veeleer een smoes was in een politiek spel. Na Macrons veto tegen Weber kwam de Duitse bondskanselier Angela Merkel na een politieke wereldtop in Osaka met de naam van Frans Timmermans op de proppen. Maar diens kandidatuur was nooit een serieuze optie omdat daarmee voorbij zou worden gegaan aan de EVP, de grootste fractie in het Europees Parlement (EP), en hij voor de Visegrádlanden onverteerbare kritiek op ze had vanwege hun ondermijning van de democratie aldaar. Daarmee waren de voornaamste Spitzenkandidaten afgeserveerd.
Duveltje uit een doosje
Het systeem van Spitzenkandidaten is echter niet officieel vastgelegd. De Europese Raad (ER), de raad van regeringsleiders in de EU, draagt volgens het Verdrag van Lissabon een kandidaat voor en het EP kan daarmee al dan niet instemmen. Na veel gekonkel kwam de ER uiteindelijk met von der Leyen als een duveltje uit een doosje op de proppen. Daarmee zou Merkel een partijgenoot als Commissievoorzitter krijgen. En Macron zou op deze wijze het door hem gehate systeem van Spitzenkandidaten om zeep brengen. Bovendien is deze Duitse minister van Defensie een vrouw, wat qua public relations een grote pre is in het door mannen gedomineerde politieke wereldje. En tenslotte is von der Leyen volgens de gangbare opinie in Duitsland een zwakke bestuurder. Ze is met andere woorden de ideale kandidaat om de consignes van Macron en voorlopig nog Merkel zonder al te veel weerwerk op te volgen.
Democratie
Voor de kiezer in het algemeen lijkt het voorbijgaan aan een Spitzenkandidat op het eerste gezicht een democratisch affront. Maar het begrip Spitzenkandidat kennen de meesten niet eens. Erger is dat het systeem als gevaar heeft dat een vijand van democratie volgens de letterlijke regel Commissievoorzitter zou kunnen worden. Bijvoorbeeld bij de Franse presidentsverkiezingen haalde Marine Le Pen op een haar na niet de meeste stemmen in de eerste ronde. Had ze gewonnen en gold er het systeem van Spitzenkandidaten, was zij Frans president. Bezwaren van onder meer Cas Mudde tegen de afschaffing van het systeem zijn deswege oppervlakkig. Weliswaar zal de onverwachte keuze voor von der Leyen voor een deel van het electoraat een reden te meer zijn om de Europese verkiezingen als een de kiezer vervreemdende farce te betitelen, maar de democratische onvolkomenheid van het Spitzenkandidatenproces is fundamenteler. Misschien heeft de meerderheid van de sociaaldemocratische S&D dat ook begrepen met hun steun aan von der Leyen bij de stemming in het EP, ofschoon de sociaaldemocraten de initiatiefnemers waren voor het systeem van Spitzenkandidaten.
Nieuwe kansen
Spitzenkandidaten weg, maar kan er iets beters voor in de plaats komen? Von der Leyen heeft beloofd zich hard te maken voor transnationale lijsten. Politiek legt ze weliswaar weinig gewicht in de schaal maar het is een toegeving aan Macron, die daarvoor erg geporteerd is. Transnationale lijsten verduidelijken de politieke standpunten van de politieke groeperingen. Macron rekent er waarschijnlijk op dat het zooitje ongeregeld dat de EVP is, met in haar rangen de bête noire onder de EU-regeringsleiders, de democratie vijandige Hongaarse premier Viktor Orbán, de komende Europese verkiezingen verder in elkaar stuikt. Dat zou vooral ten goede kunnen komen aan de liberalen, die staan voor hun rechtse koers. En ook de sociaaldemocraten met hun in naam internationale denkbeelden maar in de praktijk vooral sociaalpatriottische politiek – Corbynisme bijvoorbeeld – zullen dan veel hobbels moeten slechten en weinig overtuigend voor de dag komen. Toch lijken transnationale lijsten op termijn nieuwe en betere kansen aan links te bieden. Sociaalpatriottisme werkt niet in Europa in een steeds meer geglobaliseerde wereldeconomie en derhalve moet internationale solidariteit uiteindelijk het credo van links zijn.
