Veertig jaar geleden – de opmerkelijke omwenteling in Portugal

Veertig jaar geleden was dit lied op de radio in Lissabon het sein voor het leger om de macht te grijpen. Dat klinkt eng en wie het verhaal achter de beelden in het filmpje niet kent begrijpt misschien de beelden niet. Het was ook even oogknipperen en in de arm knijpen om te merken wat er eigenlijk gebeurde. Op 11 september 1973 had het leger in Chili de democratisch gekozen president Allende onder vuur genomen en (naar we nu weten) tot zelfmoord gedreven. Een ongelooflijke klasseoorlog tegen arbeiders en boeren werd geopend die een modelstaat voor het zogenaamde neoliberalisme zou opleveren, met bloedig geweld werd het evangelie van de terugtredende overheid à la Milton Friedman en Friedrich Hayek gelanceerd en Chili is er nog steeds niet bovenop.

Zeven maanden later een militaire staatsgreep waarbij zo goed als geen dode viel – de geheime dienst van het zittende regime opende in Lissabon het vuur ter vruchteloze verdediging, dat was het… en waarbij democratie en volksmacht werd beloofd, wat niet hetzelfde is. Zanger José Afonso nogmaals.

Leve de volksmacht

Al na enkele dagen bleek hoe de wind waaide in Portugal nadat het vermolmde fascistische bewind was afgezet. De eerste mei werd gevierd met de leider van de communistische partij en de zich noemende socialistische partij in de hoofdrol. Het land koerste officieel naar het socialisme, hoe dit ingevuld ging worden was het grote vraagstuk. De conglomeraten werden genationaliseerd, kleine bedrijven waarvan de baas gevlucht was voor het nieuwe bewind werden overgenomen door het personeel, landarbeiders namen de grote landgoederen in het zuiden – vaak verwaarloosd en slechts voor plezierjacht gebruikt – over. Een omgekeerd Chili in West-Europa.

Het bleek al snel dat de zich noemende socialistische partij deze socialistische koers helemaal niet wenste en vanuit deze hoek werd luid gepiept dat De Democratie in gevaar was – iets wat werd overgenomen door de spraakmakende gemeente in Nederland die zich nooit had geuit tegen de fascisten en die tevens de staatsgreep in Chili wel mooi gematigd vonden. Er is niet zoveel veranderd als men soms wel denkt.

Pas vorig jaar werd het bekend gemaakt dat de CIA deze “socialistische partij” sponsorde en dat de PvdA terwille van de “geloofwaardigheid” dit geld doorsluisde.

Ruim een jaar na de omwenteling begon de campagne van bomaanslagen en brandstichtingen van zogenaamde ontevreden “gematigden” die tenslotte culmineerde in de contrarevolutie van 25 november 1975. Stukje bij beetje werden de revolutionaire verworvenheden teruggedraaid, de politie en de Nationale Republikeinse Garde verschenen weer op straat en schoten desnoods op demonstranten. De orde was hersteld.

Zo radicaal als de (post-)fascisten in Spanje hun oude Nieuwe Orde weer herstellen kan het evenwel niet toegaan in Portugal. Er is nog steeds de opmerkelijke rol van het leger, dat werd ingezet tegen de opstandelingen in Afrika ter verdediging van een onhoudbaar koloniaal rijk en dat de inzichten van de tegenstander bestudeerde en het invoeren hiervan in “het moederland” waard vonden. Het leger heeft de afgelopen tijd van zich doen horen tegen het standaard-verarmings-bezuinigingsbeleid van het zogenaamde democratische bewind. Een nieuw 25 april zit niet in de lucht, maar het tegendeel al helemaal niet: een regime dat zich tegen “het volk” keert zal wel degelijk met de traditie van dit leger te maken krijgen.

Nog steeds is Angola niet veel minder ontwikkeld dan Portugal. Dat zegt iets over beide – Portugal is van oudsher weer een soort onderdeel van het Britse Rijk. Werklozen uit Portugal emigreren nu naar de ex-koloniën – inclusief Brazilië – om alsnog werk te vinden.

Het is hier niet de tijd en de plaats om verder in te gaan op het Portugese revolutionaire proces van de jaren zeventig, en de weerslag ervan op hoop en streven van een onafhankelijk libertair-socialist als schrijver dezes *) – en van iedereen links van de PvdA destijds. Het proces zou een inspiratiebron kunnen zijn voor een nieuwe generatie waarbij het besef daagt of allang doorgebroken is dat “het kapitalisme niet werkt”. Maar dat zijn aparte verhalen.

Nu is het de veertigste verjaardag van wat de Anjerrevolutie wordt genoemd. Vele jaren later pas werd ons verteld dat al die anjers uit Nederland aangevoerd moesten worden omdat het symbool ter plaatse niet zo ruim voorhanden was. Men denke hiervan wat men denken wil.

Chula da Póvoa, José Afonso

*) zeer nauw betrokken bij de solidariteitscampagne met de linkerzijde in Portugal en Oost-Timor (voormalig Portugees Timor) in die tijd, waarop gezinspeeld hier.