Al jaar en dag besteed ik aandacht aan het feit dat maatschappijen structureel door de kapitalistische instelling zoveel mankeren, dat er sprake is van een overmaat aan criminogene werking. Zo kent het bestaan van de scheiding arm/rijk en van het ‘snelle geld’ een dusdanig criminogeen karakter dat er velerlei vormen van (georganiseerde) misdaad zijn aan te wijzen. Ik verzamelde daarvoor op enig moment een ruime hoeveelheid voorbeelden (zie hier en hier). Aan een Frans rapport over drugscriminaliteit kon ik toen zelfs de hypothese ontlenen, dat een deel van de personen dat zich direct of indirect richt op bestrijding van de ‘georganiseerde criminaliteit’, diezelfde criminaliteit met hun koopkrachtige vraag wellicht in stand houdt. Door het laten voortbestaan van de op (over)consumptie gerichte kapitalistische maatschappij, die op de aanwezigheid van koopkrachtige vraag en het verdienmodel draait, is de ‘war on drugs’ een falende bezigheid.
Bevestiging uit de psychiatrische wereld
Met de vermenigvuldiging van epidemieën, ecologische zorgen en geopolitieke conflicten nemen verslavingen een ongekende omvang aan, zo wordt nu geconstateerd. Het gebruik van illegale producten zoals cocaïne en ecstasy/MDMA is in Frankrijk de afgelopen tien jaar verdubbeld. In Groot-Brittannië zijn de sterfgevallen die rechtstreeks door alcohol zijn veroorzaakt, sinds de Covid-19-pandemie met 30% gestegen. Het is de Franse verslavingsspecialist Jean-Victor Blanc, praktiserend psychiater in een Parijs ziekenhuis en docent-onderzoeker aan een Parijse universiteit, die zich daarover zorgen maakt.
‘De onzekerheid die door elke economische crisis wordt gegenereerd, verhoogt mechanisch de consumptie van drugs en andere psychoactieve producten. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, is verslaving noch te wijten aan een gebrek aan wil, noch aan onzorgvuldigheid van de kant van de betrokkene’, legt hij uit. Hij is auteur van het recent verschenen boek Pop & Psy: ADDICTS, Prendre soin de soi et identifier les comportements toxiques avec la pop culture (Pop & Psy: Verslaafden, Zorg voor jezelf en onderken giftige gedragingen in de popcultuur). De psychiater nodigt ons uit om ‘verslaving te plaatsen in een sociale en systemische dynamiek, in dit geval de kapitalistische, zoals geanalyseerd door de drugshistoricus David T. Courtwright’, lees ik in de bespreking van het boek in Le Monde van 10 oktober 2025 en waaruit ik het volgende overneem.
‘Het essay van de Amerikaanse academicus Courtwright, met als titel The Age of Addiction. How Bad Habits Became Big Business (Harvard University Press, 2019), is waarop Jean-Victor Blanc zich baseert. Het herinnert eraan hoe, dankzij de industrialisatie en de mondialisering, de voorouderlijke consumptie van planten met psychoactieve effecten is getransformeerd in een ‘massaverslaving’ aan goedkope en gemakkelijke toegankelijke genotsmiddelen. Volgens hem zijn we het tijdperk binnengetreden van wat hij ‘limbisch kapitalisme’ noemt, de markteconomie die gebaseerd is op geldelijk maken van de bezeten activering van ons beloningssysteem (dopamine), gehuisvest in het limbisch systeem van onze hersenen.’ Het limbisch systeem is het hersengedeelte betrokken bij emotie, motivatie, genot en het emotionele geheugen (aangetroffen in een woordverklaring). Tegelijk vind ik dat het een ondersteuning levert van de theorie van de criminogene werking van de kapitalistische maatschappij.
Een advies van de psychiater Jean-Victor Blanc luidt: ‘We moeten ons dagelijks leven verrijken met bijvoorbeeld sporten, vrienden, cultuur. Dat draagt bij aan de ontwapening van het compulsief activeren van het beloningssysteem van onze limbische hersenen, gegenereerd door de consumptiemaatschappij. Deze politieke aspecten van de preventie verdienen beter bekend te zijn en toegepast te worden’.
Het pragmatisch anarchisme van Malatesta betreffende het onderwerp cocaïne
In anarchistische en socialistische kringen zijn allerlei verslavingsvormen al vanaf het politieke begin van het ontstaan van die kringen, bekritiseerd (anti-tabak, anti-alcohol; leus: ‘drinkende arbeiders denken niet, denkende arbeiders drinken niet’). Dit wordt nog eens onderstreept met het oktobernummer 2025 van het Franse anarchistische maandblad Le Monde libertaire (nr. 1876). Daarin treft men het thema ‘Verslavingen’ (pp. 30-41). Onder de artikelen vindt men een opmerkelijk stukje uit 1922 van de Italiaanse anarchist, theoreticus en activist, Errico Malatesta (1953-1932). Waarom noem ik zijn stukje opmerkelijk?
Hoewel het geschreven is in 1922 leert het stukje dat Malatesta observeerde, ‘ondanks het bestaan van wetten en misschien wel dankzij het bestaan ervan’, is er nog steeds sprake van een cocaïne kwestie. Wat hij adviseert als een mogelijke oplossing maakt duidelijk dat we met Malatesta van doen hebben met een voorloper van het ‘pragmatisch anarchisme’. Het doet mij plezier dit te kunnen constateren. Wat is de kwestie.
Er bestond in het Europa van toen, daags na de Eerste Wereldoorlog, ‘de plaag van cocaïne’. Hij citeert een studie van twee Franse artsen werkzaam in een Parijs ziekenhuis die waarschuwden tegen de gevaren van cocaïne gebruik. Die artsen merkten op dat het toen bestaande strafrecht niet werkte en dat er nieuwe wetgeving met zwaardere straffen gemaakt moest worden. Malatesta vindt dat laatste een oude vergissing van wetgevers, want je ziet, schrijft hij, dat dit nooit werkt hoe barbaars die wetgeving ook zal zijn.
Malatesta: ‘Hoe strenger de straffen des te aantrekkelijker het genotsmiddel wordt en des te spannender het is aan de straffen te ontkomen. Het moedigt aan met als wisselwerking dat de verkopers hun winsten zien stijgen’. Wat stelt Malatesta in dit geval voor? ‘Het eerste is het gebruik en de handel van cocaïne vrij te geven en daarvoor vestigingen te openen waar cocaïne verkocht zal worden tegen kostprijs of zelfs lager dan dat. Vervolgens moet er een omvattende propagandacampagne opgezet worden om uit te leggen hoe schadelijk cocaïne voor de fysieke en sociale gezondheid is’.
‘Niemand kan daartegen met contrapropaganda komen ten koste van de cocaïne verslaafden, want de maatschappelijke oorzaken die het leed creëren en druk uitoefenen op het gebruik van verslavende middelen zullen in stand blijven. Maar hoe dan ook zal het kwaad verminderen omdat niemand meer profijt heeft van de verkoop van drugs’. En dan volgt een cynische zin: ‘Dit is waarom ons voorstel niet in overweging genomen zal worden’. ‘Maar intelligente mensen zullen zeggen: ‘Omdat strafwetgeving getoond heeft onmachtig te zijn, zou het dan niet verstandig zijn om tenminste als experiment de anarchistische methode uit te proberen?’.
De anarchistische methode blijkt een pragmatische te zijn. Houdt op met wat niet werkt en kijk hoe je in het’ veld’ (de situatie, de praktijk) dát operatief kan maken, dat zonder schade verandering weet op te leveren. Hij stelt dit voor omdat de maatschappelijke oorzaken in stand zullen blijven. Die maatschappelijke oorzaken hangen samen met ‘het systemische’ van het kapitalisme. Als revolutionair zal Malatesta die vorm van maatschappij bestrijden. Daarvoor heeft hij opgeteld vele jaren in gevangenissen doorgebracht en is hem huisarrest opgelegd door de Mussolini-fascisten, waarna hij gestorven is. Maar zijn pragmatisme is nog steeds aanstekelijk.
Thom Holterman
Pop & Psy : Addicts
Prendre soin de soi et identifier les comportements toxiques avec la pop culture
Éditions Points, Paris, 2025, 320 blz. Prijs 9,30 euro
- Eerder verschenen bij Libertaire Orde
