Voorbij Varoufakis’ DiEM 25

DiEM 25 heet de door inmiddels wereldberoemde Yanis Varoufakis aangekondigde beweging. Op de eerste plaats – en voorlopig enige – is haar doel: democratisering van de EU. Teneinde dat te verwezenlijken is de pan-Europese opzet een noodzakelijke voorwaarde. Overigens heb ik alle vertrouwen in DiEM. Dit mede vanwege de ontelbaar grote hoeveelheid positieve reacties vanuit heel Europa op twitter. De tijd schijnt aan DiEM toe te horen. Maar wat komt er na een democratisering van een Europees conglomeraat? Is een toekomstige unie nog even neoliberaal als de huidige EU? Of daagt er een socialistisch perspectief?

Passé
Met betrekking tot dat perspectief heb ik in 2013 geschreven: ‘Socialisme is passé‘. Dat is verre van origineel. Het is de overtuiging van de zoveelste wijsneus in een lange reeks, waartoe ook Varoufakis behoort. Hij zegt simpelweg: socialisme is dood (mais le socialisme est mort). De aansprekendste verklaring voor onvermijdelijk falen van socialisme en zelfs dehumanisering ervan vind ik nog steeds die van anarchist Michail Bakoenin. Ik heb de passage al vaker geplaatst maar voor nieuwe lezers geef ik haar nogmaals weer.

Er zal dus geen bevoorrechte klasse meer zijn, maar een regering en, let wel, een bijzonder ingewikkelde regering, die zich niet tevreden zal stellen met het politieke bestuur en beheer van de massa’s, zoals alle huidige regeringen, maar die bovendien het economisch beheer zal voeren door de productie in haar handen te concentreren, en de rechtvaardige verdeling der rijkdommen, de bebouwing van het land, de vestiging en ontwikkeling van fabrieken, de organisatie en leiding van de handel, tenslotte het gebruik van kapitaal bij de productie door de enige bankier, de staat. Dit alles zal een geweldige wetenschap en vele hoofden boordevol van hersens, in de regering vereisen. Het zal de heerschappij van het wetenschappelijk verstand zijn, het meest aristocratische, despotische, arrogante en minachtende van alle regimes. Er zal een nieuwe klasse ontstaan, een nieuwe hiërarchie van werkelijke en denkbeeldige geleerden, en de wereld zal verdeeld worden in een minderheid die heerst in naam van de wetenschap en een geweldige onwetende meerderheid. En wee dan de massa onwetenden!

Anti-kapitalisme
Het is een ding om socialisme passé of dood te verklaren, een links alternatief formuleren blijkt een stuk lastiger. Onlangs stuitte ik evenwel op het interessante ‘How to be an anticapitalist today‘ van Erik Olin Wright. Hij legt uit dat anti-kapitalisme vier grondstromingen kent: 1. kapitalisme vernietigen; 2. kapitalisme temmen; 3. kapitalisme ontvluchten; 4. kapitalisme eroderen.

Vernietiging van kapitalisme vond plaats in de socialistische experimenten van de Sovjet-Unie en China. Ten koste van miljoenen doden zijn deze probeersels mislukt. Zijn soortgelijke experimenten voor herhaling vatbaar? Voor deze kwestie sluit ik me aan bij Albert Einstein, die heeft opgemerkt: ‘Waanzin is altijd hetzelfde blijven doen en een ander resultaat verwachten.’
Temmen van kapitalisme is de sociaal-democratische benadering. Ze poogt uitwassen te minimaliseren. Na aanvankelijk succes in de verwezenlijking van de verzorgingsstaten is die stroming een handlanger van het neoliberalisme geworden.
Vlucht voor kapitalisme gebeurt bijvoorbeeld in communes. Vooral in de flower power periode waren die populair. Kapitalisme is echter een mondiaal beest dat je overal aanrandt.
Erosie van kapitalisme kan door alternatieven voor kapitalistisch ondernemerschap in het leven te roepen. Wikipedia is daar een voorbeeld van. Vrijwilligers zorgen voor up-to-date wereldwijde informatieverschaffing over een meer dan encyclopedische hoeveelheid onderwerpen.

Wright concludeert dat een combinatie van temmen en eroderen van kapitalisme de kansrijkste anti-kapitalistische opties zijn.

Associaties
Leuk schematisch bedacht, meende ik in eerste instantie, maar deze observaties bieden nauwelijks handvatten voor linkse verandering. Doch er is een ‘socialistische kritiek‘ op Wright verschenen. En die belicht een zeer waardevol aspect van Wrights boek ‘Envisioning Real Utopias’.

Het aspect betreft associaties. Wrights boek behandelt verenigingsdemocratie (georganiseerde groepen regeren). Volgens dit model kunnen verenigingen en andere gemeenschapsorganisaties een groot aantal functies overnemen van de statelijke bureaucratieën. Voorbeelden van deze verenigingsdemocratieën zouden corporaties in noordelijk Europa zijn. Om er preciezer over te berichten zal ik het boek moeten lezen. Maar het idee sprak me direct aan omdat ik onder meer in ‘Links kan een flinke dosis anarchisme gebruiken‘ vrije associaties als veelbelovend naar voren heb gebracht. In mijn stuk geef ik het voorbeeld van een vereniging voor het goed laten functioneren van treinverkeer. Tot vrij recentelijk was de organisatie van vrije associaties op grote schaal praktisch ondoenlijk. Snelle en directe communicatie is voor zo’n organisatie essentieel. Via internet is landelijk en zelfs wereldwijd onderling communiceren tegenwoordig een fluitje van een cent en daardoor kunnen in verenigingen snel misstanden aan de kaak worden gesteld. Zo biedt moderne technologie de kans om het aloude idee van vrije associaties levensvatbaar te maken. Staatsbureaucratieën worden op deze manier omzeild. Bureaucratie is een ergerlijke zaak die door Vladimir Lenin al als zeer destructief is ervaren.

Syriza
Bespreking van bureaucratie impliceert eigenlijk ingaan op het verschijnsel staat. Bij de Amerikaan Wright heb ik daarover tot nog toe niets opgemerkt. Wellicht neemt hij staten als onwrikbare entiteiten aan. Maar de casus van Griekenland met Syriza heeft duidelijk aangetoond dat kleine landen in Europa onmogelijk zelfstandig over hun lot kunnen beslissen. Om anti-kapitalisme gestalte te kunnen geven moet je allereerst een behoorlijke mate van economische onafhankelijkheid bezitten. Linkse pan-Europese politiek is dus nodig. Daartoe gaat Varoufakis’ beweging DiEM 25 binnenkort de eerste stappen zetten.