Voor middelbare scholieren: over democratie en mensenrechten

Les over het Wilhelmus zul je krijgen. Zo heeft het kabinet Rutte III besloten voor scholieren. Het ‘belang’ van deze les krijgt aandacht aan het einde van dit stukje. Eerst moet je je realiseren wat er echt toe doet in deze maatschappij: democratie en mensenrechten. Daarbij zijn voor Nederland de jaartallen 1848 en 1948 belangrijk. Dat is toevallig maar makkelijk te onthouden.

Verlichting
Ideeën over democratie en mensenrechten kwamen niet uit de lucht vallen. De Verlichting speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling ervan. De Verlichting was de beweging van intellectuelen in de eeuw voorafgaand aan de Franse Revolutie. Het belang van de rede groeide in die periode ten opzichte van de dogma’s die de kerk en adel in de feodale staat verkondigden. De rede zorgde voor helderheid in tegenstelling tot de duistere, door de elite gekoesterde dogma’s. De Verlichtingsideeën kregen de mogelijkheid op grote verspreiding door de Franse Revolutie, die een enorme klap uitdeelde aan de feodale heerschappij.

Van grote betekenis was de idee van de ’trias politica’ van Charles de Montesquieu. Dit beoogt de scheiding van politieke macht in een wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Deze gedeelde macht dient om de feodale, absolute macht van een vorst te voorkomen. Deze scheiding vormt een belangrijk onderdeel van parlementaire democratie. Noemenswaard is voorts de eerste Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger, opgesteld door markies de La Fayette en Emmanuel Joseph Sieyès.

1848
Hoewel de Franse Revolutie een enorme boost gaf aan de ideeën van de Verlichting liep het met de hooggestemde idealen van de revolutie slecht af. Napoleon Bonaparte liet zich zelfs tot keizer uitroepen. Na zijn Waterloo volgde een periode met restauratie van de oude macht van de adel. Maar de geest was uit de fles en in veel Europese landen pikten de burgerstand en de nieuwe klasse van industriearbeiders de traditionele macht van de adel niet langer. Zo luidde in 1848 de openingszin van het Communistisch Manifest van Karl Marx en Friedrich Engels: ‘Een spook waart door Europa, het spook van het communisme.’ Deze zin geeft de revolutionaire stemming weer. Het communisme zou de dictatuur van het proletariaat vestigen, de heerschappij van de onderdrukte armen, hoofdzakelijk arbeiders.

Bij zijn verschijnen had het boekje weinig impact. Maar 1848 was wel een revolutiejaar. Opstanden hadden plaats in tal van landen in Europa. Het begon in Frankrijk. Ook Nederland kon niet gevrijwaard worden van de algemene revolutionaire stemming in Europa, vreesde koning Willem II. Zijn baan of erger was in gevaar. Opeens verklaarde hij dat hij in één nacht van conservatief tot liberaal was geworden. Dat betekende dat hij instemde met een grondwetswijziging. Het ontwerp voor de nieuwe democratische grondwet kwam van Johan Rudolph Thorbecke. Er kwamen democratische verkiezingen waarbij de Tweede Kamer rechtstreeks en de Eerste Kamer indirect werden verkozen. Voortaan waren de ministers verantwoordelijk voor hun beleid en niet langer had de koning regeermacht. Deze grondwet vormt nog steeds de basis van de huidige Nederlandse Grondwet.

1948
Democratische verkiezingen op zich waren een eeuw later niet bestand gebleken tegen de opkomst van fascisme en nazisme. Sterke verkiezingsresultaten vormden in Duitsland en Italië het fundament onder grepen naar de macht. De verschrikkingen van de daarop ontketende de Tweede Wereldoorlog kenden in de geschiedenis hun gelijke niet. Alleen afkomst was reden om massaal volkomen onschuldige mensen te vermoorden.

Teneinde een herhaling van wereldoorlogen te voorkomen werd na afloop van WO-II de Verenigde Naties opgericht. Die organisatie kreeg tot doel toekomstige conflicten zo mogelijk in de kiem te smoren via overleg tussen alle deelnemende landen. Onder impuls van vooral Eleanor Roosevelt greep men voor een gedragscode terug op het mensenrechtenideaal van de Franse Revolutie. Het streven was dat zoveel mogelijk landen de in 1948 opgestelde Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) zouden onderschrijven. Hoewel veel bekritiseerd is de UVRM een geweldig instrument gebleken voor alle onderdrukten ter wereld om de strijd voor hun rechten kracht bij te zetten. Want alle mensenrechten zijn universeel, wat betekent dat ze gelden voor ieder mens ter wereld.

Dat Nederland de doelstellingen van de UVRM onderschreef en in de jaren na 1948 tal van internationale uitwerkingen ervan ondertekende, betekende niet dat de naleving ervan snel was geregeld. Zo bepaalde de Hoge Raad pas in 2010 dat de discriminatie van vrouwen door de christenfundamentalistische politieke partij SGP ontoelaatbaar was. In het beginselprogramma van de SGP was tot dan toe opgenomen dat vrouwen niet verkiesbaar mochten zijn. Ook andere fundamentalistisch religieuze groeperingen hebben veel moeite met de UVRM. In tal van landen waar de islam domineert, wordt de UVRM nog steeds niet onderschreven.

Wilhelmus
De UVRM is dus een krachtig instrument voor alle onderdrukten gebleken. Dat is niet naar de zin van de lakeien van de machtigen op aarde. Zo heeft de VVD in Nederland een aantal pogingen ondernomen om mensenrechtenverdragen in te perken. Onder meer de namen van Stef Blok, Klaas Dijkhoff en Joost Taverne zijn daaraan verbonden. Het ‘belang’ van nadruk op kennis van het Wilhelmus is nu dat het lied een tijdperk ophemelt waarin van democratie en mensenrechten nog geen sprake was. De Wilhelmusles dient zodoende als afleiding van de zaken die fundamenteel zijn.