Tussen anarchie en technocratie: het Zeitgeist-verschijnsel

Al een handvol jaren trekt het verschijnsel Zeitgeist flink wat aandacht. Onder deze naam is een drietal documentaires uitgebracht. Onder deze naam is ook een beweging gevormd, met naar eigen zeggen een half miljoen leden wereldwijd en afdelingen in vrijwel alle landen. Het afgelopen jaar ben ik op meerdere acties mensen tegengekomen die Zeitgeist propageerden, of aangaven dat ze maatschappijkritische ideeën ontwikkelden na kennisgemaakt te hebben met bijvoorbeeld een Zeitgeist-documentaire. Het gaat hier klaarblijkelijk om een fenomeen dat een rol speelt in de kritische meningsvorming van met name jonge mensen. Dat maakt het tot een relevant verschijnsel, dat aandacht verdient – en aandacht waarin serieuze kritiek wat mij betreft met serieuze waardering gepaard gaat.

Zeitgeist bestaat uit verschillende delen, die formeel níet tot één geheel horen. Zo wordt op de website van de Zeitgeist-beweging met nadruk vermeld dat die beweging onafhankelijk staat van de documentaires die onder dezelfde naam zijn gemaakt. Inspiratie van daaruit wordt wel erkend, maar formele banden zijn er dus niet. We kunnen dus niet zonder meer de Zeitgeist-beweging aansprakelijk stellen voor specifieke beweringen uit de documentaires. Toch is er sprake van een gemeenschappelijk gedachtengoed. Het is dan ook niet misplaatst om zowel de films als de teksten op de website te hanteren als gegevensbron.

Wat biedt Zeitgeist aan ideeëngoed, en waarom spreekt het mensen aan? Op een toelichting op de websites van de Zeitgeist-beweging, en in de documentaires, komen we keer op keer één kernwoord tegen:  “Resource Based Economy”. Op de zit van de afdeling Nederland krijgen we de volgende beschrijving: “een directe, technische aanpak van sociaal beheer, in tegenstelling tot een monetair of zelfs politiek syseem.” Die technische methode van maatschappelijke verhoudingen zou dan “het actualiseren van de werking van de maatschappij volgens de meest geavanceerde  en beproefde methodes die de wetenschap te bieden heeft” inhouden. En met deze aanpak zouden we de meeste problemen – “oorlog, armoede, 95 % van de misdaad en veel andere op geld en schaarste terug te voeren schaarste-verschijnselen waarschijnlijk de wereld uit geholpen kunnen worden.”Daarmee hangt de claim samen dat “de schadelijke gevolgen van ons monetaire systeem zoals winsten bedrijven en andere motiverende componenten” overwonnen zouden worden.

Drie dingen vallen op: de nadruk op wetenschap, techniek en het alomvattende probleemoplossend vermogen ervan; de vijandigheid jegens geld, winst, en andere op schaarste terug te voeren zaken; en de ambitie om  echt grondig met maatschappelijke narigheid af te reken. De claim is radicaal; de toon is antikapitalistisch; de oplossing is technisch. Ik denk dat daarmee al heel veel van de aantrekking van Zeitgeist verklaarbaar wordt. Wie wil nu niet de armoede en de oorlog de wereld uit helpen? Wie wil er niet een eind zien aan de macht van het grote geld? En wie zou er nu niet blij zijn met een eenduidige, technische oplossing die allerlei moeilijke ideologische conflicten overbodig maakt? De eerste twee zaken horen thuis in ieder serieus radicalisme. De derde claim zou, als hij klopte, de moeizame klassenstrijd van socialisten en communisten van allerlei soort, de riskante revolutionaire confrontaties die allerhande anarchisten en marxisten bepleiten, mooi overbodig maken. We hoeven immers de wereld alleen maar te doordringen van een juiste wetenschappelijke aanpak om tot een Resource Based Economy te komen. Een wetenschappelijk-technische, objectief bewijsbare weg naar een radicaal andere wereld klinkt aantrekkelijk. Maar is hij ook bruikbaar?

Voordat we dat gaan bekijken, eerst een andere vraag. Wat mogen we ons bij zo’n Resource Based Economy voorstellen? Welnu: “de basis ervan is zeer eenvoudig. We observeren, behouden en maken  optimaal gebruik van onze planetaire grondstoffen in combinatie met open informatie en  technologische ontwikeling.” Zoals we op wetenschappelijke wijze een machine ontwerpen, zo ontwerpen we ook de hele maatschappij met wat we daarin nodig hebben. Als een technisch-wetenschappelijk project. Maar hoe komt het eruit te zien? Op de Engelstalige Zeitgeist-site zien we een aantal steekwoorden: “No Money or market system” bijvoorbeeld;“No property – universal access”. Dat wijst op een vorm van gemeenschappelijk bezit waarmee de Zeitgeist-beweging zich midden in de socialistisch-communistische traditie in brede zin plaatst, ook al wordt dat vanuit Zeitgeist zelf vrij nadrukkelijk ontkend. Er is meer: “automation to replace labour in every occupation possible” klinkt ook nog best positief – maar wie maakt uit wat ‘possible’ is en wat niet? En is er ook nog zo iets als ‘desirable’, wenselijk? Verdere punten: “technological unificationof the planet in a ‘systems’ approach”; “science as the methodology for all social decisions”, inclusief wat we nu misdaad noemen; en “Self contaned /Sustainable/ Streamlined City Systems”.

Overzien we de combinatie dan zien we: afschaffing van particulier bezit van hulpbronnen in brede zin van het woord, van ‘de ecconomie’, en een soort wereldwijde, wetenschappelijk gefundeerde planning, gericht op behoeftenbevrediging, het vervangen van arbeid door machines, en op duurzaamheid. Wat nadrukkelijk ontbreekt is iedere verwijzing naar zeggenschap van de betrokkenen, democratie op welk niveau dan ook. ‘De wetenschap’ beslist. Je hoeft niet erg paranoïde te zijn om te vermoeden dat dit neerkomt op: wetenschappers beslissen, volgens ‘objectieve’ criteria waar wetenschappelijke discussie over mogelijk is, maar waar persoonlijke voorkeuren dus geen rol in spelen. Als stoelen makkelijker door machines dan door ambachtslieden vervaardigd kunnen worden, dan gebeurt dat. De vraag of ambachtsleden dat ook leuk vinden, en of er mensen zijn die een ambachtelijk vervaardigde stoel prefereren, is niet ter zake in dit verhaal. De wetenschap beslist, in het belang van algemeen welzijn en van duurzaamheid. Het is een technologisch aangestuurd, grootschalig gepland, milieuvriendelijk wereldsysteem.

In die wetenschappelijkheid zit een kernprobleem, misschien wel hét kernprobleem. Hoe goed bedoeld ook, van werkelijk vrijheid is in dit model geen sprake, hooguit van een eindeloze zee van vrije tijd terwijl de geautomatiseede machinerie van de maatschappij onze basisbehoeften regelt. Maar wie stelt die machines af, wie stuurt ze aan, wie bepaalt wat voor spullen en diensten er uit al die vernuftige naadloos op elkaar afgestemde apparaten komen? In plaats van het bestuur over mensen is het beheer van dingen gekomen, in de woorden van een voorspelling die Karl Marx al eens deed. Maar bij hem waren het nog steeds de mensen sámen die – als het communisme eenmaal bereikt was – dat beheer uitoefenden. In een Resource Based Economy is dat – wezenlijk emancipatorische, en wat mij betreft onmisbare – element verdwenen, vervangen door de wetenschap – en dus de wetenschappers. Dat wordt alleen democratisch als alle mensen wetenschappers  worden, iets wat trouwens in de filosofie van Zeitgeist best eens een ambitie zou kunnen worden, gezien de nadruk op “open informatie”. Maar wie denkt dat zelfs zoiets een puur wetenschappelijk karakter kan dragen rekent buiten de menselijke factor. Ook wetenschappers hebben hun voorkeuren, ook daar is de subjectiviteit niet weg te redeneren of te automatiseren.

Er is een tweede probleem. Heel veel taken worden weggeautomatiseerd in dit model. Stel dat daar geen wrijving over ontstaat, dat hetgeen de wetenschap als wenselijke automatisering voorschrijft ook algemeen aanvaard is als zodanig – en zoals we zagen is dat allerminst vanzelfsprekend, maar stél. Dan nog moeten die geautomatiseerde machines ook zelf worden gemaakt, én toch enigszins aangestuurd. Automatisering leidt wellicht tot een drastische beperking van de noodzakelijke arbeidskracht, maar helemaal nul wordt het nooit. Wat is de rol van degenen die de machines aansturen? Hebben zij iets te vertellen over het werktempo? Over de inrichting van de werkplek? Over de werktijden? Of is dat allemaal wetenschappelijk vast te stellen, en zonder discussie door te voeren? En als we daar nu eens met ons allen geen zin in hebben? En landbouw, is dat helemaal te automatiseren – en zo ja, is dat dan wel wenselijk? Wat nu als mensen het gewoon áárdig blijven vinden om gewassen te verbouwen, en als andere mensen die gewassen liever hebben dan wetenschapstechnisch vervaardigde voedingswaren? Wie haalt er trouwens de metalen uit de grond? Mijnwerkers, en hebben die enige zeggenschap? Of gaat dat allemaal ook automatisch – en wie bestuurt dat dan? En de afweging: grondstoffen uit een gebied halen waar nog een mooi stuk regenwoud staat, of het regenwoud sparen en afzien van die grondstoffen – hoe maken we die keus? Is dat allemaal wel zo objectief?

Ik vermoed dat het Wetenschappelijk Eenduidige Antwoord op maatschappelijke beheersvragen er niet is. Er is een beslissingsmechanisme nodig dat de doorslag geeft, zowel als de wetenschappers het ééns zijn maar de rest van de maatschappij wil er niet aan, als wanneer de wetenschappers het niet eens zijn. In een systeem waarin markt en privé-bezit zijn afgeschaft – en precies dat vind ik plúspunten van de Zeitgeist-benadering! – kun je maar beter voor een zeer radicaal soort van democratie kiezen. Anders worden we overgeleverd aan waarschijnlijk zeer goed bedoelde maar tegelijk zeer despotische en onaanvechtbare planningsstructuren. De opvatting van de maatschappij als één systeem, de hang naar automatisering en grootschaligheid die hier impliciet is, versterkt dat risico nog. Ik moet hier toch denken aan waarschuwende woorden van Michael Bakoenin, één van de grondleggers van de anarchistische beweging in de negentiende eeuw. Hij beschreef met afgrijzen wat er zou gebeuren als een staat alles, niet alleen het politieke bestuur maar ook de economie, in handen zou hebben. Dat vereist “een immense kennis en talrijke ‘hoofden die overstromen van hersenen’ in die regering. Het betekent de heerschappij van de wetenschappelijke intelligentie, het meest aristocratische, despotische, arrogante en minachtende van alle regimes. Er zal een nieuwe klasse zijn, een nieuwe hiërarchie van echte en vermeende wetenschapslieden en geleerden, en de wereld zal verdeeld zijn in een minderheid die heerst in de naam van de kennis, en een onwetende meerderheid. En wee dan die onwetende minderheid!”

Bakoenin reageerde met dit nachtmerrie-visioen op de autoritaire ambitie die hij zijn rivaal Marx toedichtte. Dat was een beetje misplaatst, want met ‘wetenschappelijk socialisme’ bedoelde Marx niet een door wetenschappers bestuurde maatschappij, maar een socialisme dat zich volgens wetenschapelijke criteria, maar op basis van democratie en arbeidersmacht, zou doorzetten. Als weergave van Marx’ politiek is Bakoenins beeld niet adequaat. Maar als angstbeeld van wat er gebeurt als wetenschappers met hun ‘objectieve’ kennis de dienst gaan uitmaken in de hele maatschappij, had Bakoenin hier absoluut wèl iets door. En het technocratische aspect dat Zeitgeist onmiskenbaar heeft, maakt de waarschuwing van Bakoenin zinnig. Het zal de bedoeling niet zijn, maar een wereld die bestuurd wordt op basis van een wetenschap die het laatste woord krijgt, is geen waarlijk vrije wereld.

De aanpak van Zeitgeist is trouwens niet nieuw, en dat Bakoenin bovenstaande uitingen deed, laat zien dat dit type ideeën al wel in de lucht hingen. Binnen de socialistische en communistische traditie duikt het idee van objectief wetenschappelijk beheer, planning,  soms ook gecombineerd met afschaffing van markt en geld, keer op keer op. Feitelijk is het een aloude utopische gedachte, te beginnen bij Thomas Moore in Utopia, voortgezet door mensen als Cabet in de negentiende eeuw. Maar het lijkt vooral heel erg op de gedachtengang van de vroege socialist Saint-Simon. Ook hij fulmineerde met name tegen parasitair kapitalisme – herkenbaar in de afwijzing van geld en financieel kapitaal vandaag de dag. Ook hij had veel vertrouwen in de ontplooiïng van wetenschap en techniek ten bate van efficiency en productie. Van hem is de eerder aangehaalde zinsnede over bestuur door mensen die vervangen moet worden door beheer van zaken, later dus door Marx gehanteerd. En ook bij hem vertegenwoordigt democratie geen waarde op zich in zijn model.

Mij deed het Zeitgeist-model ook nog aan heel iemand anders denken: de Italiaanse marxist uit de twintigste eeuw Amadeus Bordiga. De parallel tussen Bordiga’s  en Zeitgeists opvattingen ben ik ook in een commentaar op een aan Zeitgeist gewijde forumthread op Libcom  tegengekomen. Die Bordiga had een radicale opvatting van wat volgens hem communisme diende te zijn: een economie zonder geld, zonder markt, zonder bedrijven die onderling hun producten uitwisselden. Producenten beschikten niet over wat ze vervaardigden: alles wat ze maakten viel prompt toe aan het collectief; dat collectief regelde vervolgns de vrije beschikbaarheid voor iedereen van wat er vervaardigd werd. De wereld als één grote commune.

Van democratie was geen sprake. De beslissingen over de productie die en verdeling kwam toe aan degenen die het konden overzien, het revolutionaire bewustzijn hadden verworden om het collectief belang centraal te stellen. In Bordiga’s gedachten was dat de rol van de communistische  partij. Van verkiezingen als besluitvormingsmechanisme  was geen sprake, van democratisch beheer in de maatschappij als geheel evenmin. Je laat mensen toch ook niet stemmen over de geldigheid vande zwaartekracht?  Welnu, vervang Bordiga’s partij door de wetenschappers, vervang zijnt communisme door de Resource Based Economy, en handhaaf de afwijzing van geld, markt en privé-bezit – en je bent bij Zeitgeist beland. Het is een oud idee, aangepast aan de moderne tijd. Daarmee is het idee op zichzelf natuurlijk niet weerlegd, er zijn wel meer oude ideeën die het nog steeds uitstekend doen. De suggestie dat we met iets totaal nieuws van doen hebben, is echter misplaatst. En met name de wetenschapstechische pretenties, gecombineerd met de afwezigheid van democratie en zeggenschap als doelstelling en als besluitvormingsmechanisme, zijn voor mij redenen om Zeitgeist en met name de Resource Based Economy als concept niet in totaliteit te onderschrijven.

Er is nog een wezenlijk ander punt. Hoe komen we van hier naar daar, van de huidige wantoestand naar die Resource Based Economy?Dat wordt als in de kern erg eenvoudig opgevat. Aangezien het probleem ligt in een falend systeem dat vervangen moet worden door een systeem waarvan 1  iedereen baat heeft en 2 dat in de kern een rationeel, wetenschappelijk fundament heeft volgens Zeitgeist, is de taak simpel: uitleggen. Dat is de taak van de Zeitgeist Movement: “the communication/ value reorientation of the public towards this direction; hence working to  create a global critical mass which wishes to move into this new, sustainable model.” Er moet een zo overweldigend draagvlak voor  de Resource Based Ecomomy komen dat die er gewoon kómt. Wat in deze formulering open blijft is: wie dat nieuwe systeem invoert. Wordt dat de rol van bestaande regeringen, als ook zij overtuigd raken van de noodzaak? Wordt dat de rol van die regeringen de steun voor het nieuwe model zo enorm is, dat ze zich genoodzaakt zijn daaraan tegenoet te komen? Gaat het publiek – de overweldigende meerderheid – zelf de economie en de maatschappij verbouwen als we dat in meerderheid willen? Een eenduidig antwoord daarop heb ik niet gevonden. Het zwenkt heen en weer tussen deze opties

Opvallend is echter wel de grote waarde die de beweging kent aan het overtuigen van mensen. De mensheid moet het willen, die overgang, dat nieuwe syseem – anders gebeurt het niet. Hier is de gedachtengang nadrukkelijk wél democratisch. En deze houding motiveert Zeitgeist-aanhangers dan ook om hun idee enthousiast uit te dragen, aanvankelijk vooral door het promoten van de films, maar nu ook steeds meer door tijdens demonstraties zichtbaar aanwezig te zijn en zelfs te helpen acties op touw te zetten. In de huidige Occupy/assemblee-bewegingen in Europa kom je met grote regelmaat Zeitgeist-mensen tegen. En het zijn doorgaans tamelijk open, betrokken, enthousiaste mensen.

Er is hier dus sprake van een tegenstrijdigheid: een maatschappelijk model dat als wetenschappelijk beheer, en niet als democratie, wordt gedacht, moet bereikt worden langs de weg van democratische meerderheidsvorming. Democratie is geen doel. Democratie is nadrukkelijk wel het enige middel dat gekozen wordt. Sterker nog, de werkwijze van de beweging wordt op de Nederlandse site aldus omschreven: “De beweging zelf is geen gecentraliseerde constructie. We zijn hier niet om te leiden maar om te oganiseren en te informeren.” Decentrale organisatievormen,  om zoveel mogelijk mensen te overtuigen, het zijn pluspunten, ze maken het verschijnsel aanrekkelijk en zijn op zichzelf positief te waarderen, net als de afwijzing van geld, markt en privé-bezit.

Maar er is ook hier een probleem. Omdat een belangentegenstelling tussen top en meerderheid feitelijk niet wordt erkend, is er ook weinig anticipatie op een confrontatie. Okay, straks wil de overgrote meerderheid een Resource Based Economy. Als de top ook tot dat inzicht komt, kun je je een soepele overgang indenken. Maar wat als de top zich schrap zet? Hoe krijg je de boel dan óm? En het is aannemelijk dat de top zich schrap zet, want met het verdwijnen van geld, markt en particulier bezit verdwijnt de basis, de kern van hun macht. Abstract gesproken is dat misschien ook in hun belang. Maar concreet gesproken betekent het dat ze hun exclusieve villa’s kwijtraken, hun aandelen zien verdwijnen en naar hun enorme privileges kunnen fluiten. Gaan zij dat zomaar toestaan? Moeten we niet eerder rekening houden met een gevecht tot het uiterste, tussen – om in Occupy-taal te spreken – de 99 procent enerzijds, en de 1 procent aan de top anderzijds? En moeten we er niet van uitgaan dat die ene procent haar machtsmiddelen – het complete staatsapparaat met alle bijbehorende geweldsmiddelen – in zal zetten om hun plek en hun rijkdom te behouden, hoe irrationeel dat ook is? De Zeitgeist-beweging heeft in doelstellingen iets revolutionairs. Maar  op de weg naar die doelstellingen wordt aan een revolutionaire confrontatie eigenlijk niet gedacht. Dat is een enorme strategische zwakte.

We zien dus twee kanten in het hele verschijnsel. We zien doelstellingen die  overeenkomen met doelen uit de revolutionaire stromingen. Het doel heeft een communistische dimensie in de afwijzing van geld, markt, privébezit en impliciet ook loonarbeid. Maar die worden niet vervangen door werkelijke, zelfbeheerde collectiviteit; de macht valt toe aan ‘de wetenschap’ en daarmee impliciet aan wetenschappers als nieuwe bestuurders. Geen democratie maar feitelijk technocratie, en dat is nu precies weer géén communisme, geen anarchisme, geen stelsel waarin overheersing en onderwerping van de ene klasse door een andere is verdwenen en vervangen door een waarlijke gemeenschappelijkheid. De hogepriesters van het geld worden vervangen door de hogepriesters van de wetenschap Weten we trouwens wel zeker dat die, als ze zo’n positie hebben, niet ook eigen voordeel zullen gaan nastreven ten koste van de rest? Kunnen we wel zonder werkelijke, wat mij betreft direct-democratische, greep op de maatschappelijke gang van zaken, ook en juist als markt, geld en privé-bezit zijn uitgeschakeld?

We zien tevens een weg daarhéén die enerzijds ultra-democratisch is, en in de nadruk op decentralisatie en afwezigheid van leiderschapsambities ten gunste van organiseren en voorlichten hier en daar zelfs anarchistische trekjes die zeer welkom zijn. De paar door Zeitgeist beïnvloede mensen die ik meemaak in de actiewereld zijn, in hun handelen en mentaliteit, ultrademocratisch, doordrongen van de noodzaak van horizontaal en transparant organiseren en op die punten dus nauwe geestverwanten. Tegelijk is de afwezigheid van een helder  concept van confrontatie met de macht een minpunt, een zwaktebod. Er is echt het idee dat politie, politici, machthebbers omgeturnd kunnen worden met inzichten en met liefde. Impulsen die de goede, radicale richting uit gaan vloeien steeds weer samen met illusies in de machtsstructuren en in de vatbaarheid van machthebbers voor een redelijk appèl aan hun verstand en hun geweten. Daar zit – naast het geloof in De Wetenschap, en daarmee het verheffen van wetenschappers tot nieuwe regeerders – een tweede Achilleshiel in het Zeitgeist-verhaal.Er is een moedige bereidheid om daarvoor klappen van agenten te incasseren. Maar ik zou zo graag zien dat die bereidheid gepaard ging met de ontwikkeling van een realistischer idee hoe je die meppende agenten ook daadwerkelijk van je af kunt houden als een bloem op hun helm níét voldoende blijkt. Ik zie mijn Zeitgeist-geïnspireerde bondgenoten namelijk liever heelhuids en springlevend dan tot gort geslagen of erger.

Gezegd moet trouwens wel worden dat er op dit punt bij Zeitgeist dingen bewegen. Toen ik voor het eerst van het verschijnsel hoorde, bestond het uitdragen van het verschijnsel – afgaand op websites – voornamelijk uit het promoten van die films. De ‘beweging’ was voornamelijk een online-verschijnsel. Dat is inmiddels allang niet meer zo, en dat is vooruitgang. Intussen gebeurt er merkbaar meer, en is ook het bijbehorende inzicht gegroeid. Ik noemde al deelname aan acties en zelfs het mede op poten zetten ervan. En op de Nederlandse website lezen we dit: “Wat betreft protestacties zullen we ons alleen inzetten voor strategische, geweldloze acties. Acties die uiteindelijk het systeem op zo een manier zullen verlammen dat het niet meer kan functioneren – indien het systeem deze verlamming zelf niet al zou verwezenlijken.” Gewoon demonstreren is niet voldoende:“of een bevolking nu  met 80 % een oorlog afkeurt of massale protesten plaatsvinden in Griekenland met de Griekse (Goldman Sachs crisis in 2010, het lijkt weinig uit te halen.” Binnen de politiek valt weinig te halen, en ‘gewoon’ demonstreren zet geen zoden aan de dijk; dat demonstreren een opstapje kan zijn naar “geweldloze actie die het systeem kan verlammen”, mag daar natuurlijk wel bij. Maar dat bijvoorbeeld de parallel met de burgerrechtenstrijd in de VS wordt getrokken, is een pluspunt.

We lezen bovendien: “Strategische, geweldloze acties zijn acties waarbij we onze actieve steun voor deze systemen intrekken. Hiermee stopt niet alleen die ondersteuning, maar worden meteen ook stappen gezet richting de verwezenlijking van een nieuw paradigma.” We stoppen het bestaande dat we zat zijn, we bouwen tegelijk al iets van het nieuwe dat we willen op.  Een nieuwe wereld opbouwen in de schelp, het omhulsel, van de oude, zo noemen anarchisten zoiets – anarchisten die in deze redenering zelfs  een vleugje kunnen herkennen van wat we prefiguratie – anticiperen op de gewenste toekomst in de acties van het heden – noemen. Deze citaten wijzen wel degelijk op aan het anarchisme verwante redeneringen en impulsen. Of die gemeengoed zijn in heel Zeitgeist, of voornamelijk in afzonderlijke afdeling zoals de Nederlandse, weet ik niet. Interessant vind ik het wel.

Maar dan toch weer dit: “Zo zal bijvoorbeeld de Verenigde Naties ons als miljoenenorganisatie kunnen uitnodigen en met ons in overleg gaan.” Dat die VN vol zit met staten die nu precies het systeem verdedigen en belichamen dat verlamd moet worden, is hier weer eventjes zoekgeraakt. Meteen erop gaan we echter weer de andere kant op: “Mocht dit niet in een relatief rationele, rustige manier kunnen verlopen – en de situatie dreigt alsmaar te verslechteren – dan bieden actes van burgerlijke ongehoorzaamheid op mondiale schaal een oplossing.”Vertaald naar de herfst van 2011: Occupy Eeverywhere! Zo lezend is het steeds duidelijker dat de Zeitgeist-beweging in tune is met de huidige protestgolf, in Spanje, in de VS en ook in Nederland.

Maar als die wereldwijde burgerlijke ongehoorzaamheid onvoldoende blijkt en de politie voegt aan de wapenstokken de arrestaties en de pepperspray straks ook kogels toe? Wijkt Zeitgeist dan weer? Of worden het dan tc daadwerkelijk de barricades die we op gaan? Ik vermoed dat Zeitgeist in officiëler hoedanigheid niet voor die aanscherping kiest. Maar ik heb er vrij veel vertrouwen in dat we veel sympathisanten van Zeitgeist wel degelijk op die barricades gaan aan te treffen, en aan dezelfde kant bovendien. Daar zit een tegenstrijdigheid, En daar zit ook een reden voor anarchisten als ondergetekende om het Zeitgeistverschijnsel open tegemoet te treden: kitisch, maar zonder vijandigheid jegens haar aanhangers die wel degelijk op veel punten medestanders (kunnen) zijn.

Sommigen die zich kritisch in het Zeitgeist-fenomeen verdiept hebben zullen in het bovenstaande ongetwijfeld wezenlijke zaken missen.In de eerste plaats het conspiracy-denken dat Zeitgeist vaak wordt verweten. In de tweede plaats de éénzijdige gerichtheid op het financiële – en dus niet het héle – kapitalisme als de kern van het probleem, met de spreekwoordelijke bankier als kwade pier. Er waren voor mij meerdere overwegingen om deze zaken hier niet uit te werken.

In de eerste plaats het samenzweringsdenken. Dat ontsierde met name de eerste film, maar op de websites – en in de contacten met Zeitgeist-sympathisanten real live – merk ik er weinig tot niets van. Ik denk dat het in de vroege fase van Zeitgeist prominenter aanwezig was dan momenteel, en ik ben met die verschuiving blij toe. Ik geloof ook niet dat juist dat conspiracy-denken het aspect is dan mensen naar Zeitgeist toe trekt. Wie daarvan houdt heeft immers andere opties waar dat veel meer aanwezig is. Zeitgeist ontleent  aantrekkingskracht precies aan die aspecten waarin het verwánt is aan anarchistische/communistische ideeën. Niet aan de aspecten waarin het er zo haaks op staat. En aangezien dat conspiracy-aspect er niet slechts haaks op staat maar ook helemaal niet tot de kern-opvattingen hoort zoals ik die op Zeitgeist-websites tegenkom, heb ik die kant terzijde gelaten.

De éénzijdige nadruk op bankkapitaal in paats van op het kapitalisme als geheel is belangrijker. Maar het betreft hier een discussie waar ik dan zelf nog eens goed in zou moeten duiken voordat ik er hier veel van zeg. Het is bovendien een idee dat veel breder leeft dan enkel bij zeitgeist: het typeert bijvoorbeeld de toonzetting en keuzes van grote delen van de Occupy-beweging. Het onderwerp is in dat verband van gewicht. Maar ik reserveer het voor een andere keer.

Dit artikel verscheen eerder op peterstormschrijft.blogspot.com. Auteur: Peter Storm.