Socialisme anders, meer coöperatief (1/2)

Socialisme heeft in de loop der tijd teveel betekenissen gekregen om te kunnen stellen: socialisme is passé. Jaap de Pauw stelde op Krapuul: ‘socialisme houdt het streven naar een sociale maatschappij in; niets meer, niets minder’. Dat is weliswaaar verre van concreet, lijkt op het waas van de sociaaldemocratie, maar goed, het is een uitgangspunt.

Bakoenin

De weg naar een sociale maatschappij is moeilijker te vinden dan aanvankelijk scheen. Een van de eerste kritieken op Marx blijkt fundamenteel. Zij is van Michaïl Bakoenin. Ik vind haar fantastisch geformuleerd en herhaal haar nogmaals. De Rus schrijft in Hoofdstuk 8 van ‘Over anarchisme, staat en dictatuur‘:

Er zal dus geen bevoorrechte klasse meer zijn, maar een regering en, let wel, een bijzonder ingewikkelde regering, die zich niet tevreden zal stellen met het politieke bestuur en beheer van de massa’s, zoals alle huidige regeringen, maar die bovendien het economisch beheer zal voeren door de productie in haar handen te concentreren, en de rechtvaardige verdeling der rijkdommen, de bebouwing van het land, de vestiging en ontwikkeling van fabrieken, de organisatie en leiding van de handel, tenslotte het gebruik van kapitaal bij de productie door de enige bankier, de staat. Dit alles zal een geweldige wetenschap en vele hoofden boordevol van hersens, in de regering vereisen. Het zal de heerschappij van het wetenschappelijk verstand zijn, het meest aristocratische, despotische, arrogante en minachtende van alle regimes. Er zal een nieuwe klasse ontstaan, een nieuwe hiërarchie van werkelijke en denkbeeldige geleerden, en de wereld zal verdeeld worden in een minderheid die heerst in naam van de wetenschap en een geweldige onwetende meerderheid. En wee dan de massa onwetenden!

Daarmee heeft hij de kenmerken van de marxistische-leninistische (socialistische) landen geprofeteerd. De bureaucratie nam er verstikkende vormen aan. In mindere mate bestaat die bureaucratie ook in overheidsinstellingen in democratische landen. Voor een aanzienlijk deel van de burgers is bureaucratie de reden om socialisme te verfoeien. Ambtenaren houden hun eigen belang of dat van hun organisatie in het oog en niet het belang van de burger waarvoor ze geacht worden te werken. De staat wordt zelfs als de vijand van de vrijheid van de burger ervaren. En niet geheel ten onrechte als we de veiligheidsmaatregelen van staatssecretaris Teeven beschouwen.

De staat en daarmee de bureaucratie dienen klein te zijn. Afschaffen van de staat, zoals een aantal anarchisten wil, gaat te ver; daarmee creëer je een krijgsherenland zoals Somalië. Maar met een kleine overheid geef je veel ruimte weg aan de marktidee. Dat geeft de kans aan een overheersend liberalisme. Dat zou contraproductief zijn. Niet dat ik overigens de rol van de markt wil afschaffen. Daarmee zullen velen mij meteen in de sociaaldemocratische traditie plaatsen. Akkoord met de traditie, maar niet met de huidige sociaaldemocratische maatschappijopvatting die visieloosheid als opperste wijsheid heeft.

Bernstein

Voor een mogelijkheid een kleine overheid te realiseren en toch de burger een aanzienlijke democratische invloed in de maatschappij te laten hebben grijp ik terug op Eduard Bernstein. Hij staat bekend als degene die de marxistische idee over het socialisme reviseerde, dat wil zeggen er een sociaaldemocratische visie voor in de plaats stelde. Bernstein heeft zijn ideeën het meest uitgesproken uiteengezet in ‘Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgabe der Sozialdemokratie’ (De voorwaarden tot het socialisme en de taak van de sociaaldemocratie).

Bernstein verwerpt de bizarre gedachte dat de ineenstorting van het kapitalisme identiek is met de totstandkoming van een socialistische samenleving. Nee, het is juist de taak van de socialistische beweging om een socialistische samenleving te construeren. Daarin heeft Bernstein gelijk. Hoe hij vervolgens die opgave voor zich ziet, door steeds opnieuw verbeteringen door te voeren, is later door Karl Popper nogmaals uitgewerkt in diens opvatting over stapsgewijze sociale hervorming (piecemeal social engineering). In ‘Rutte of de ellendige erfenis van Karl Popper‘ heb ik daarop kritiek verwoord.

Hoewel de hervormingsidee van Bernstein in perspectiefloosheid uitmondt, zijn andere centrale thema’s van Bernstein wel raak of op zijn minst bruikbaar. Daar ga ik in het tweede deel op in.