Piketty spookt nog niet

Geen spook waart door Europa, vooralsnog niet. Deze zin refereert natuurlijk aan de bekende openingszin van het Communistisch Manifest van Karl Marx en Friedrich Engels. Maar Thomas Piketty heeft wel de potentie een nieuw spook te worden. Zijn boek over het kapitaal in de 21e eeuw is een bestseller. Daarin actualiseert hij Marx. De rijken worden steeds rijker en overerving bestendigt het klassekarakter ervan.

Theorievernieuwing

Marx had zo’n 150 jaar geleden al analyses gemaakt van de toenemende concentratie van het kapitaal. In anderhalve eeuw is er natuurlijk veel gebeurd. De wereld heeft verschillende revoluties meegemaakt, waarvan de Russische in 1917 de belangrijkste was. En twee wereldoorlogen zijn uitgevochten. Op Marx’ gedachtengoed gebaseerde maatschappijvormen zijn uitgeprobeerd. Een gedegen evaluatie daarvan is op zijn plaats. De oercommunist voorzag de noodzaak uiteraard. Hij poneerde het begrip praxis, dat wil zeggen dat in wisselwerking tussen theorie en praktijk de vormgeving van een sociale maatschappij tot stand komt. Maar de theorievorming was onder invloed van de gebeurtenissen in de Sovjet-Unie nagenoeg versteend. Nu, na de val van de Muur en de dominantie van het neoliberalisme komt een fikse discussie weer op gang.

Dat theorievernieuwing hoognodig is, is duidelijk zichtbaar aan de PvdA en de SP om het bij Nederlandse politieke partijen te houden. De PvdA heeft haar ideologische veren afgeschud. Van enig idee hoe een socialere maatschappij kan worden bereikt, is allang geen sprake meer. Daardoor is ze een soort van kruidenier geworden – ik heb het al eerder opgemerkt in Socialisme is passé – mag het ietsje minder zijn, wil de 1 procent en haar adepten ietsje minder hardvochtig optreden? De SP is een nationalistisch clubje zeurpieten, weliswaar goedbedoelend maar desalniettemin. Van de leuze van het Communistisch Manifest – Proletariërs aller landen, verenigt u! – bestaat geen besef meer. Ze heeft zich in Europa zelfs niet aangesloten bij Europees Links onder leiding van Alexis Tsipras, tevens voorman van het Griekse Syriza.

Crisis

De concentratie van kapitaal leidt tot crises. Met een economische crisis gaat een morele crisis gepaard. Fascistische kakkerlakken kruipen vanonder hun stenen vandaan. Dagelijks zijn waarschuwingen ertegen te lezen op Krapuul. Dat is broodnodig. Nodig om de schade te beperken. Ook voor WO-II werden tal van waarschuwingen geuit. Een uitstekende aanklacht is bijvoorbeeld Het fascisme en de nieuwe vrijheid van Jacques de Kadt. Helpen deed het echter onvoldoende. Europa kon de fascistische en zelfs nazistische gesel niet vermijden.

Zolang er evenwel geen heldere alternatieven worden geboden voor enerzijds de vrije markt-ideologie en anderzijds de onderdrukkende socialistisch genoemde experimenten blijven we voortsukkelen. Dan komen zinloze, verspillende banenplannen, zoals Lodewijk Asscher die opnieuw propageert, als ‘linkse’ oplossing steeds weer terug.

Kapitaal in de 21e eeuw

Biedt Piketty een alternatief? Nee, niet direct. Toch geeft hij een aanzet. Die heeft te maken met de focus op de welvaartsverdeling. Het is bekend dat liberalisme een doodlopende straat is. Zo schreef ik in het eerder aangehaalde Socialisme is passé: duurzaam liberalisme leidt tot een grote groep armen en een kleine elite van extreem rijken. Maar dat was niet cijfermatig onderbouwd. Piketty’s verdienste is dat hij monnikenwerk heeft verricht en zijn vertoog steunt op een indrukwekkende hoeveelheid cijfers en grafieken. Daarbij is de ‘fundamentele wet van de divergentie’ geïntroduceerd. Wanneer het rendement op vermogen hoger is dan de jaarlijkse groei van de economie (R>G), neemt de ongelijkheid toe. De 20e eeuw liet uitzonderingen zien op de divergentie. De revoluties en de twee wereldoorlogen zorgden voor schokken die herverdeling opleverden. Sinds de neoliberale machtsgreep, die begon met Reagan en Thatcher, werkt de divergentie als vanouds.

Om de ongelijkheid tegen te gaan wil Piketty onder andere een wereldwijde vermogensbelasting. Dat is natuurlijk voorlopig politiek onhaalbaar. Maar de huidige situatie, waar vermogen gemakkelijk kan worden verplaatst naar de plek waar de belastingdienst het vriendelijkst is – Nederland speelt daar als belastingparadijs ook een belangrijke rol in – vraagt uiteindelijk om mondiale oplossingen. Bij politieke onhaalbaarheid ervan, kun je alvast streven naar gezamenlijke fiscaliteit in politiek-economische samenwerkingsverbanden, bijvoorbeeld in de EU.

Piketty heeft dan ook een manifest geschreven voor de Europese verkiezingen. Daarin roept hij op tot versterking van de politieke en budgettaire unie van de landen van de Eurozone. Hij schrijft: ‘Een munteenheid met 18 verschillende publieke schulden waarop ze op de markt onbelemmerd kunnen speculeren, en met 18 verschillende belasting- en sociale systemen die met elkaar in een concurrentiestrijd zijn verwikkeld, werkt niet, en zal nooit kunnen werken. (…) Wanneer een land alleen staat, wordt het bedrogen door de multinationals, die gebruik maken van de verschillen tussen nationale wetgevingen om nergens belasting te hoeven betalen. De nationale soevereiniteit is wat dit betreft een mythe geworden.’