De opkomst van het fascisme was niet onvermijdelijk

De Grote Depressie van de jaren twintig en dertig luidde een nieuwe periode van onrust in. Van alle verschrikkingen die er uit voortkwamen, is de machtsovername door Hitler in Duitsland en de gevolgen hiervan – de Holocaust en de Tweede Wereldoorlog – wel de meest weerzinwekkende. De geschriften van Leon Trotski uit die tijd laten echter zien dat het ook anders had kunnen lopen.

De Wall Street crash van 1929 en de depressie die erop volgde zorgden voor grote instabiliteit in de hele westerse wereld. In Duitsland sloeg de crisis nog harder in dan elders.

De wanhopige situatie die dit tot gevolg had, leidde ertoe dat grote groepen mensen uit de middenklasse zich aansloten bij de NSDAP, de fascistische partij onder leiding van Hitler. De nazi’s boden deze mensen een identiteit (het Arische ras), een doel (het Derde Rijk) en een vijand (joden en communisten). In de verkiezingen van 1930 behaalden de nazi’s 6 miljoen stemmen.

Een links antwoord op deze opmars van de fascisten bleef uit. De Communistische Partij van Duitsland (KPD) weigerde, onder invloed van Stalin, de strijd aan te gaan tegen het fascisme. Volgens de Communistische Internationale (Komintern) was de grootste vijand de sociaal-democratische partij (SPD). Het fascisme en de sociaaldemocratie waren, in de woorden van Stalin, ‘geen vijanden, maar tweelingen’. De sociaal-democraten waren ‘sociaal-fascisten’.

Een overwinning voor Hitler zou in deze redenering geen verschil maken. Als de nazi’s aan de macht zouden komen, kon dat slechts een voorbode voor de overwinning van de communisten zijn.

Leon Trotski, een van de belangrijkste leiders van de Russische Revolutie en vooraanstaand tegenstander van Stalin, was woedend over de opstelling van de KPD. Hij zag in dat Duitsland in een impasse verkeerde.

Het politieke midden was in crisis, en het land kon, als gevolg van de economische malaise, niet meer op de oude voet doorgeregeerd worden. In de voorgaande periode had het land grotendeels op de sociaal-democratie gesteund. Sociale compromissen hadden voor enige stabiliteit gezorgd.

Maar die compromissen waren niet langer op te brengen voor de Duitse heersende klasse. Om het kapitalisme uit zijn crisis te redden moest elke georganiseerde macht van de arbeidersklasse worden gebroken.

Historische rol

Dit was volgens Trotski de historische rol van het fascisme: ‘Fascisme is niet zomaar een systeem van vergelding, van brute kracht en van politieterreur. Fascisme is een bijzonder staatssysteem dat gebaseerd is op het ontwortelen van alle elementen van proletarische democratie binnen de burgerlijke maatschappij. Het heeft niet alleen als taak om de communistische voorhoede te vernietigen, maar ook om de hele arbeidersklasse in een staat van gedwongen verdeeldheid te houden. Voor dit doel is de fysieke uitroeiing van het meest revolutionaire deel van de arbeiders niet voldoende.’

Door de sociaal-democraten als hoofdvijand te zien, hielpen de communisten dus in feite ongewild de fascisten. Trotski zag dat deze opstelling alleen maar een overwinning voor Hitler hielp voorbereiden. Volgens hem moesten de communisten terug naar de revolutionaire principes die uitgangspunt van de Komintern waren geweest voordat Stalin zijn dictatuur over Rusland had gevestigd.

Het was daarom in het belang van alle arbeiders om het fascisme een halt toe te roepen. En in potentie was de arbeidersklasse in Duitsland een veel grotere macht dan de hordes fascisten. Het enige wat een effectief gevecht tegen de nazi’s in de weg stond was verdeeldheid binnen de arbeidersklasse. De eerste stap van de KPD zou dus moeten zijn om de ‘theorie’ van het ‘sociaal-fascisme’ overboord te zetten en een voorstel te doen aan de SPD om gezamenlijk tegen de fascisten te vechten.

‘Kunnen we aannemen’, schrijft Trotski, ‘dat de Duitse arbeiders, die de krachtige productie- en transportmiddelen in handen hebben, die door hun arbeidsomstandigheden zijn samengebracht tot een leger van staal, van kolen, van treinrails, van elektrische werken, in de beslissende strijd niet onmetelijk superieur zullen blijken aan Hitlers menselijk afval?’

De leiders van de SPD zaten er echter niet om te springen om de strijd aan te gaan, omdat ze eigen initiatief van de arbeidersklasse vreesden. Maar de massa van sociaal-democratische arbeiders zag het gevaar van Hitler wel degelijk in. Door een oproep te doen tot een eenheidsfront tegen het fascisme zou de achterban van de SPD haar leiders er toe kunnen dwingen om te vechten.

Eenheidsfront

Een eenheidsfront van sociaal-democratische en communistische arbeiders zou in staat zijn om het fascisme een halt toe te roepen, en tegelijkertijd in de praktijk kunnen laten zien dat de communisten beter in staat waren om de arbeidersklasse te leiden in de strijd voor hun belangen. Zo zou er een alternatief ontstaan om uit de impasse te komen.

Een gezamenlijke strijd kon de arbeidersklasse haar eigen kracht weer doen inzien en kon zo de weg openen naar een socialistische revolutie, om niet alleen het fascisme maar ook het kapitalistische systeem op de knieën te dwingen.

Stalin en zijn discipelen binnen de KPD moesten echter niets van Trotski’s voorstellen weten. Thälmann, de belangrijkste leider van de KPD, noemde Trotski zelfs een ‘volslagen failliete fascist en contrarevolutionair’. Maar Trotski’s waarschuwingen bleken maar al te gegrond te zijn.

Door de aanhoudende passiviteit van de SPD en de desastreuze strategie van de KPD, kon Hitler ongestoord zijn gang gaan. De laatste delen van het grootkapitaal schaarden zich achter de nazi’s en in 1933 kwam Hitler aan de macht. In korte tijd werden eerst de KPD, daarna de SPD en daarna de vakbonden verboden. Arbeiders gingen de strijd aan tegen de fascisten, maar het bleek te laat. In korte tijd zaten 130.000 communisten in de concentratiekampen.

De nederlaag in Duitsland is een van de dieptepunten in een lange reeks van fouten die de Komintern onder leiding van Stalin heeft begaan. Een echt revolutionaire strategie had de geschiedenis een heel andere draai kunnen geven.

Vandaag de dag hebben we opnieuw te maken met een zeer hevige economische crisis. Weer worden minderheden als zondebok aangewezen en komen de tegenstrijdige belangen tussen gewone mensen en de heersers steeds meer op scherp te staan. De geschiedenis herhaalt zich nooit op dezelfde manier. Toch zijn de inzichten van Trotski ook nu nog van groot belang voor de opbouw van een nieuw links dat de belangen van alle arbeiders centraal stelt.

Dit stuk is eerder verschenen op socialisme.nu; auteur Jeroen van der Starre