Opmerkingen over de oorlog uit Kyiv – een gesprek met Taras Bilous
(Interview: Jan Ole Arps, oorspronkelijk verschenen in AK Analyse & Kritik nr 680, 10 maart 2022)
“Wanneer links de schuld aan de NAVO blijft geven voor de Russische invasie blijkt alleen maar weer dat ze de veranderde situatie niet hebben begrepen”, aldus Taras Bilous. De redacteur van het linkse tijdschrift Commons (https://commons.com.ua/uk/) heeft kort voordat de oorlog begon een brief aan links in het Westen geschreven.
Daarin bekritiseerde hij dat mensen in Oost-Europese staten en hun politieke ideeën, maar ook het agressieve imperialisme van Putin, voor links in het Westen wat op de NAVO is gefixeerd, niet te lijken bestaan. Taras Bilous is in Kyiv gebleven en heeft zich bij een anarchistische groep aangesloten die ondersteunende activiteiten organiseert en een eigen verdedigingseenheid opbouwt. In het interview bericht hij hoe zijn politiek perspectief door de oorlog is veranderd, welke mogelijkheden hij ziet, en waar links in het Westen anders moet denken. Het gesprek vond op 8 maart plaats en is vertaald door Oksana Dutchak, socioloog met als onderzoeksgebied arbeid- en genderverhoudingen en ook redactrice bij Commons. Ze heeft Kyiv verlaten en verblijft nu in het westen van Oekraïne.
Wie ben jij en hoe gaat het met je? Kun je een beeld schetsen van de actuele situatie?
Taras Bilous: Ik ben in Kyiv op een relatief veilige plek. De eerste dagen van de oorlog waren een shock. Ik was gedesoriënteerd en kon sowieso niets doen. Daarna heb ik geprobeerd mij bij het leger aan te sluiten maar dat is nu niet zo eenvoudig voor mensen zoals mij die geen militaire opleiding hebben. Nu ben ik onderdeel van een groep vrijwilligers uit het antiautoritaire/anarchistische spectrum die zich richt op humanitaire steun en die een militaire eenheid ondersteunt. Nu richt ik me samen met anderen op praktische activiteiten. Dat helpt om met de situatie om te kunnen gaan.
Je hebt eigenlijk helemaal geen anarchistische achtergrond.
Taras Bilous: Nee, maar dat speelt op dit moment geen enkele rol meer. Ik kom eigenlijk uit een politieke organisatie die zich Sozialny Ruch, sociale beweging, noemt en redacteur bij het linkse tijdschrift Commons. Maar in het begin van de oorlog was Sozialny Ruch totaal gedesoriënteerd – anders dan de anarchisten die in normale tijden een organisatieprobleem hebben. Maar in tijden als nu functioneren ze beter.
Je hebt al maanden voor een Russische aanval op Oekraïne gewaarschuwd. Had je een oorlog op deze schaal verwacht?
Taras Bilous: Nee, nog twee weken voor de aanval heb ik gesteld dat een aanval op Oekraïne als land zeer onwaarschijnlijk is. Ik had een offensief van Rusland in de Donbass verwacht, maar niet een complete invasie zoals we nu beleven omdat ik dacht, en nog steeds denk, dat het een ramp voor Putin en zijn regime gaat worden. Een andere voormalige redacteur van ons tijdschrift, Volodymyr Artyukh zag al veel vroeger in dat er een groot offensief dreigt. Ik dacht eerlijk gezegd dat hij het gevaar overdreef. Ik had pas door dat het gevaar van een nieuwe oorlog echt groot was toen het Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken in december een verdragsontwerp met de Verenigde Staten voor veiligheidsgaranties door het Westen bekendmaakte.
Tot de eisen behoorde niet alleen de uitsluiting van iedere mogelijke uitbreiding, maar ook dat de NAVO alle troepen en al het wapentuig uit de landen die na 1997 tot de NAVO zijn toegetreden terughaalt. Ook Moskou wist dat deze eisen niet zouden worden ingewilligd, maar dreigde op hetzelfde moment met een militair antwoord wanneer niet op de eisen zou worden ingegaan. Daarmee werd duidelijk dat Putin geen weg terug had. Volgens mij is er binnen links sprake van een structureel probleem. Blijkbaar kan een analyse die zich alleen op de “objectieve” economische belangen richt, de gebeurtenissen niet afdoende verklaren.
Hoe geloof je dat het verder zal gaan? Zie je een mogelijkheid hoe de oorlog kan worden beëindigd?
Taras Bilous: Men kan over de oorlog nadenken met een de-escalatie als voorwaarde, en dat doen veel linksen momenteel. Maar deze vraag was een maand geleden actueel, maar nu niet meer. De tegenstelling tussen hetgeen de Russische regering wil en dat wat de Oekraïense maatschappij wil is niet te overbruggen. Ik zie niet welke overeenkomst mogelijk zou kunnen zijn. Het verzet in de samenleving tegen de Russische invasie is zo groot, Zelenskyj zou, zelfs wanneer hij het zou willen, op dit moment geen toezeggingen aan Rusland kunnen doen, dat zou voor Oekraïne niet acceptabel zijn. Er zou een guerrillaoorlog ontstaan. Ik denk dat de oorlog alleen nog maar met een nederlaag van een partij kan eindigen.
In Duitsland heeft de oorlog een nationale en militaristische aantrekkingskracht veroorzaakt. We horen dat in de Oekraïne ook het nationalisme toeneemt, rechtse eenheden zijn zwaarbewapend en doen strijdervaring op. Kun je dat bevestigen? Wat voor effect heeft dat op jullie situatie?
Taras Bilous: Natuurlijk nemen het nationalisme en het anti-Russische sentiment toe. Dat vormt een probleem, maar niet sinds deze oorlog. We worden er sinds 2014 mee geconfronteerd. Ik hoop dat extreem rechts niet zo sterk van deze oorlog profiteert omdat het nu, in vergelijking met 2014, een veel kleinere rol speelt in het leger. Daarnaast hoop ik ook dat, wanneer de oorlog voorbij is, vragen van sociale rechtvaardigheid centraal zullen staan.
Wat doen jij en je kameraden nu? Wat voor mogelijkheden hebben jullie om actief, of sowieso, in contact te blijven?
Taras Bilous: We hebben internet en hebben contact via de chat van de redactie. Iedereen probeert nu iets te doen. De anarchistische groep waarbinnen ik nu actief ben, houdt zich met name bezig met militaire verdediging en humanitaire hulp. We vormen een kleine groep vrijwilligers maar krijgen veel steun, ook uit het buitenland, geld en goederen, veel verschillende zaken. Zelfs wanneer Kyiv volledig omsingeld is en van voorzieningen is afgesloten, kunnen we nog langere tijd doorgaan. Daarnaast zijn er de internationale brigades, dus vrijwilligers uit andere landen, die nu ook hier arriveren.
Wat weten jullie van de situatie in Rusland en de protesten daar?
Taras Bilous: Dat volgen wij. Maar ik ben eerlijk gezegd enigszins teleurgesteld over wat er in Rusland gebeurt. De protesten zijn niet groot genoeg om de situatie te beïnvloeden, de steun voor de oorlog is daarentegen veel groter dan ik had verwacht.
Horen de anti-oorlogsprotesten in Rusland niet tot de weinige dingen die invloed op het verdere verloop van de oorlog zouden kunnen hebben?
Taras Bilous: Hoe langer de oorlog duurt des te meer mensen in Rusland zullen inzien wat er gebeurt: dat het niet om een “speciale operatie” gaat maar om een groots opgezette oorlog waarvoor Putin zijn soldaten opoffert.
Oksana Dutchak: Ik zou eraan willen toevoegen dat ik pessimistischer ben. Ik denk ook dat een lange oorlog de politieke stabiliteit in Rusland in gevaar zal brengen maar niet door verzet van onderop maar eerder door verdeeldheid binnen de Russische elite.
Taras Bilous: Ja, daar ben ik het mee eens. De teleurstelling in de Russische maatschappij zal toenemen wanneer de oorlog langer duurt, dat kan ook effect hebben op de politieke dynamiek in Rusland.
In januari schreef je dat links niet het perspectief van staten als uitgangspunt moet nemen maar van de belangen van mensen, met name van die mensen die aan beide kanten het meest onder het conflict hebben te lijden. Dat was voor de oorlog. Hou je hieraan vast?
Taras Bilous: Ik ben nog altijd van mening dat we ons op de belangen van gewone mensen moeten oriënteren. Maar de situatie is fundamenteel veranderd. Toen ik het artikel heb geschreven ging het vooral om de oorlog in het oosten van het land. In 2014, zelfs nog kort voor de invasie, was de situatie in de Donbass veel ingewikkelder dan nu het geval is. Veel mensen daar hebben het separatisme ondersteund of op hulp uit Rusland gehoopt. In die situatie was het belangrijk naar een of ander compromis te zoeken. Op dit moment zijn er nog maar erg weinig mensen voor Rusland, zelfs in gebieden die door Rusland worden gecontroleerd. In plaats daarvan is er veel verzet tegen de invasie. Dat wil niet zeggen dat niemand meer Rusland steunt. Maar zelfs velen die eerder pro-Russisch waren, haten Rusland nu en eisen dat het Russische leger vertrekt. Vanuit globaal perspectief is een overwinning voor Oekraïne resp. een nederlaag voor Rusland om een andere reden ook van groot belang. Alleen dan kunnen we verhinderen dat dit voorbeeld navolging vindt.
In je brief aan links in het Westen, kort na de invasie, heb je de focus van links hier op de NAVO bekritiseerd. Hoe moet links in het Westen haar perspectief veranderen, wat moet het beter begrijpen van de post-sovjet regio?
Taras Bilous: Volgens mij begint het besef langzaam door te dringen dat het handelen van Putin niet alleen als reactie op de politiek van het Westen moet worden begrepen, ook al bestaat deze houding altijd nog. Wat naar mijn idee nog niet is doorgedrongen is dat ook de mensen in de landen tussen het Westen en Rusland een eigen subjectiviteit hebben en het recht om over hun eigen lot te beschikken. Veel linksen in het Westen maken nog altijd de fout deze mensen alleen maar vanuit het perspectief van de confrontatie tussen het Westen en Rusland te beschouwen.
Oksana Dutchak: Ik zou het met een voorbeeld willen illustreren. Voor de oorlog werden enquêtes in de Oekraïne over toetreding tot de NAVO en de EU door veel linksen in het Westen aangehaald toen de meerderheid zich tegen toetreding uitsprak. Nu de bevolking in grote meerderheid voor toetreding tot de NAVO is worden de enquêtes niet meer genoemd. Veel linksen in het Westen citeren dergelijke enquêtes alleen wanneer het bij hun perspectief past.
Taras Bilous: Een ander probleem is de presentatie van mensen die nu in Oekraïne onder de oorlog lijden als pure slachtoffers. Dat is onjuist. Veel mensen verzetten zich. Dit slachtofferschap is een wijd verbreide fout. Dit blijkt ook uit het linkse perspectief op de uitbreiding van de NAVO naar het Oosten in de jaren ’90 wat als een project van de Verenigde Staten wordt begrepen. Dat laat buiten beschouwing dat dit ook onder druk van de staten in Oost-Europa tot stand kwam. Het was niet alleen maar een initiatief van het Westen, maar kwam overeen met het belang van de meerderheid van de mensen in de Oost-Europese landen. Dat wil niet zeggen dat links in het Westen de uitbreiding van de NAVO naar het oosten zou moeten steunen. Maar het moet begrijpen dat veel mensen in Oost-Europa een lidmaatschap van de NAVO als een veiligheidsgarantie beschouwen. Ik vind het zeer ontluisterend dat linkse analyses over dit proces zoveel schematischer en zwakker zijn dan de liberale historica Mary Elise Sarotte die in haar vorig jaar verschenen boek “Not One Inch: America, Russia and the Making of Post-Cold War Stalemate” een zeer grondige en nauwgezette beschrijving van de uitbreiding van de NAVO naar het oosten in de jaren ’90 heeft gepresenteerd. En ik heb de indruk dat links in haar stellingnames vaak achter de feiten aanlopen.
Hoe bedoel je?
Veel linksen hebben er moeite mee hun perspectief te veranderen. Dat is begrijpelijk: tot dusver hebben jullie vooral tegen oorlogen geprotesteerd die in het belang van het Westen waren. Wij leven sinds acht jaar met een oorlog in het oosten van het land. We hadden dus al wat tijd om ons denken te veranderen. Maar ik ben van mening dat links beter moet begrijpen dat situaties zeer snel kunnen veranderen. Wanneer links de NAVO de schuld blijft geven voor de Russische invasie maakt het alleen maar duidelijk dat ze de veranderde situatie niet hebben begrepen.
Wat verwacht je nu van links in Europa, is er naar jouw mening iets te doen wat belangrijk is?
Taras Bilous: Links zou zich er nu voor in moeten zetten dat hun regeringen druk op Rusland uitoefenen. Dat betekent niet dat ze alle sancties moeten steunen, maar het is belangrijk de prioriteiten duidelijk te stellen. Momenteel is het belangrijk druk op Rusland uit te oefenen de oorlog te stoppen. Sociale bewegingen zouden protesten tegen de oorlog moeten ondersteunen en mensen die moeten vluchten helpen. En wat ook al gebeurt, is materiële hulp. Anarchistische groepen organiseren dit, maar vele anderen ook, dat helpt. Wanneer het gaat om linkse partijen denk ik ook dat ze kwijtschelding van de schulden van Oekraïne zouden moeten eisen. Linkse partijen hebben zeer verschillende posities over verschillende aspecten van de oorlog. Maar ik denk dat het een punt zou zijn waar ze het over eens zouden kunnen worden. Ik ben er persoonlijk voor dat westerse landen meer wapens leveren, inclusief gevechtsvliegtuigen, maar het is mij duidelijk dat het geen eis is waar linkse partijen het eens over zouden kunnen worden.
Hebben de gebeurtenissen van de afgelopen weken je denken over politiek veranderd?
Taras Bilous: Het probleem is dat bijna niemand – ook niet in Oekraïne en Rusland – deze oorlog heeft verwacht, hoewel er aanwijzingen voor bestonden. Ook omdat het voor Rusland zo gevaarlijk lijkt hebben we een oorlog op zo’n grote schaal niet verwacht. Zelfs toen ik schreef dat de oorlog in de Donbass zal escaleren en Rusland zal ingrijpen hebben velen dat als onwaarschijnlijk beschouwd en zich afgevraagd wat het belang van Putin daarvan zou zijn. In de praktijk kunnen beslissingen van politici vaak niet worden afgeleid uit economische omstandigheden en belangen maar worden ze ook door eerder genomen besluiten bepaald. Voor links zal van belang zijn een betere analyse van de situatie te ontwikkelen die ook de praktijk van de daarbij betrokken actoren betrekt, datgene wat we in het politieke gedrag van actoren kunnen waarnemen – niet alleen wat we graag willen waarnemen.
Eerder verschenen op het onvolprezen GlobalInfo
Uitgelichte afbeelding: The National Historical Museum of Ukraine – By Star61 – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=51680809
