Speuren in het eigen familieverleden is dezer dagen misschien bij uitstek de ingang tot de geschiedenis van de arbeidersbeweging, ik had het er nou juist net over. Historicus Wim Willems kwam via een familieconnectie op het verhaal van drie, vier jongeren van meer dan honderd jaar geleden die de wereld dachten rond te wandelen, gewapend met de boodschap van pacifisme, geheelonthouding, vegetarisme en esperantisme. Gevoegd bij het streven naar Rein Leven is dit het signalement van de humanitaristische jongerenbeweging, de ruime omgeving van het christen- of religieus anarchisme (ik moet daar in de serie naar aanleiding van de lezing van Dennis Bos op terugkomen, Willems doorkruist de planning).
Maar Gerard, Frans en Bram (Marie voegt zich later bij haar geliefde Gerard) moeten niets van anarchisme hebben, ze zijn “socialist”, laat Willems weten. Enige uitleg wat dit inhoudt in 1911 en wat het verschil is, ontbreekt. De wandelaars gaan onder flinke publieke aandacht van start vanaf de Dam in Amsterdam en de eerste etappe eindigt op bezoek bij Ferdinand Domela Nieuwenhuis in Hilversum. Domela geeft hun nuttige adviezen al moeten ze niets van zijn politieke standpunt hebben (geen uitleg dus), de volgende etappe eindigt in Soest bij Felix Ortt – geen grote etappe, dunkt mij.
Ik vraag mij op dit punt al af of de jongelieden net zo onwetend zijn als hun chroniqueur: Ortt staat voor alles waar zij voor staan en is daarbij – als overkoepeling van dit alles, de humanitaire stroming – christen-anarchist. En niet zomaar alleen “vegetariër” en redacteur van de Vegetarische Bode, wat hij bijna tot zijn einde is gebleven trouwens. Als een kind van Bram naar de Van der Huchtschool in Soest gaat, jaren later, zou het het vermelden waard zijn dat die school is opgericht door Ortt en dat hij er schoolassistent was – als academicus mocht hij niet lesgeven op zijn eigen school. Maar nee, het is een “Montessorischool” schrijft Willems. U hoort nu dan even over de achtergrond.
De verhalen over de vier lezen als een trein (wat een ongepast beeld over wandelaars eigenlijk, maar het is niet anders…). Het kan opmerkelijk lopen: de wandelaars blijven steken in Palestina, de Grote Oorlog kondigt zich op allerlei manieren al aan, waar Frans zijn idealen herkent in de kibboetzim en hij blijft, de gewelddadige oprichting van Israël maakt hij net niet meer mee, gelukkig maar voor zijn idealen. De idealisten kijken nogal neer op de volkeren die zij passeren op weg naar alle einden van de wereld, en het is bij Frans wat betreft “de Arabieren” niet anders. Een socialist zou er bij stil kunnen staan dat het land dat de zionisten eerlijk kochten in de vroege jaren van de vorige eeuw in bezit was bij afwezige eigenaren, en dat de eigenlijke gebruikers niet blij waren met die mooie sinaasappelplantages van mensen die zij toch echt alleen als indringers konden zien. Het door Arendt als tolstojaans aangeduide idealisme van de kibboetzniks houdt geen rekening met de inheemsen.
Frans verliest zijn pacifisme en Willems biedt geen duiding, constateert wel de koloniale houding van de wandelaars.
Gerard en Marie trouwen in het Osmaanse Rijk en keren huiswaarts, Bram op den duur ook al blijft hij nog een tijd wandelen of fietsen. Geen van de vier is godsdienstig maar Bram ontkomt niet aan de Echte Nederlander die hem aan de Duitse bezetter laat overleveren. Gerard wordt van “socialist” communist na de Russische Revolutie. Die wordt door Willems beschreven als een staatsgreep van Lenin, die overal “sovjets” opricht. Alsjeblieft zeg – maar ook weer niet verrassend voor iemand die naar ruim honderd jaar geleden het GeenStijlbegrip “extreemlinks” exporteert. Voline, La révolution inconnue, toch eens lezen, mijnheer Willems?
Gerard, familie van de schrijver die via hem de wandelaars op het spoor komt, wordt lokaal volksvertegenwoordiger voor de CPN maar verliest het geloof der kameraden op den duur – of toch niet? Dit blijft wat ongewis.
Nog wat punten:
- Maria Magdalena was niet de moeder van Jezus (p. 181). En zij kan al helemaal niet gelijktijdig Zijn echtgenote zijn geweest (p. 318).
- Mar Saba is geen “Turkse heilige” (p. 187). In de vijfde eeuw woonden er helemaal geen Turken in “Turkije”, dat bestond dan ook niet.
- Dat de uit Den Haag afkomstige wandelaars een lezing van Herman Gorter bijwonen wil ik best geloven. Maar niet dat hij hen overtuigd heeft lid te worden van de Rein Levenbeweging, dat was nu echt iets typerends van de christen-anarchisten. Gorter was niet zo van de huwelijkstrouw.
Er zullen nog wat punten zijn geweest waarover ik mij geërgerd heb maar dan ben ik die nu even kwijt en dan worden ze maar met de mantel der liefde bedekt. Als het boek echte onderzoekers uitnodigt zich te verdiepen in de rode jeugdbewegingen van de vorige eeuw is het allang mooi. Het spijt mij trouwens dat ik het zo moet uitdrukken want ik had van Willems beter verwacht.
O ja: arbeidersafkomst predestineert niet tot sociaal-democratie. Amen.
– Wim Willems, De Wereldwandelaars – een verbond van idealisten. Amsterdam/Antwerpen: Querido, 2020. 384p. €23,99
Uitgelichte afbeelding, een van de bestemmingen van de wandelaars: Door Taken by the uploader, w:es:Usuario:Barcex – Taken by the uploader, w:es:Usuario:Barcex, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4483211
