Langzaam begint het door te dringen. Het leven wordt niet normaal op 3 mei en ook niet in juni, juli en augustus. Voor wie dat wel nog stilletjes verwacht, is het tijd om de ballon brutaal te doorprikken. Het virus is er. Het blijft er en we zullen er mee moeten leren omgaan.
Ermee omgaan betekent: er met zijn allen voor zorgen dat er zo weinig mogelijk slachtoffers vallen. Dat zal er onvermijdelijk voor zorgen dat onze levens er anders zullen uitzien. Dat is een harde boodschap, met gevolgen die we ons nu zelfs met de grootste verbeelding niet kunnen voorstellen.
Anders dus, niet alleen deze maanden van lockdown waarvan voorlopig nog altijd niemand kan voorspellen hoelang ze gaan duren, maar ook daarna, tot dit coronavirus op één of andere manier definitief onder controle is. Dat kan alleen als er een vaccin is of als voldoende mensen voor een lange periode immuun zijn tegen het coronavirus.
Die ballon dus, hij werd gevuld met de hoop dat dit snel overgaat. Er zweven termen in rond als ‘eenmaal we de piek voorbij zijn’, ‘snelle heropstart van onze economie’, ‘het normale leven hervatten’. Elk van ons plakte daar ook beelden op. Voor de ene was dat een pint drinken op een terras, voor de andere de kleinkinderen knuffelen. Voor veel te veel anderen: angstig aftellen tot de dag dat er weer wat geld binnenkomt op de rekening.
Velen klampten zich vast aan de bemoedigende berichten uit Zuid-Azië. Hadden die landen niet bewezen dat het kan: een redelijk normaal openbaar leven en toch de epidemie onder controle krijgen? Singapore, Hongkong, Taiwan en Zuid-Korea werden zo even de onvermoede bakens. Geen strenge lockdowns, geen gesloten scholen of restaurants, maar in beperkte mate vormen van ‘social distancing’ en toch een laag aantal dagelijkse besmettingen.
Geen normaliteit in Singapore
Vergeet het. Singapore zit ondertussen al aan de derde golf. De derde keer dus dat ze de maatregelen moeten verharden. Lawrence Wong die de coronavirus task force in Singapore leidt, windt er geen doekjes om: “We zullen maatregelen moeten vinden die houdbaar zijn tot het einde van het jaar. Dit is iets van de lange adem.” Zelfs Singapore kan de schijn van normaliteit niet langer ophouden.
Ook in Hongkong gingen de scholen en cafés weer dicht. De adviseur van de regering overweegt nu een strategie van gas geven en remmen. De maatregelen een beetje afzwakken als het aantal gevallen laag is en de blok er op als het aantal stijgt.
Voor de duidelijkheid, ook dat is nattevingerwerk. Er ligt geen plan klaar om met dit specifieke virus om te gaan in dit kapitalistische wereldsysteem. Niemand drukte dat deze week beter uit dan Jeremy Konyndyk, een adviseur van de Wereldgezondheidsorganisatie. “We staan aan het begin van enkele zware jaren van iets. Hoe dat iets er zal uitzien, weten we nog niet”, aldus Konyndyk.
Teveel onzekerheden
Deels komt dat doordat er nog zo weinig bekend is over dit specifieke virus. Het is dodelijker dan een gewone griep, maar hoeveel dodelijker is niet bekend. Er is namelijk een teller, maar geen noemer. De teller is het aantal overlijdens. Het duurde 83 dagen voor de eerste 50.000 doden geteld werden. In de 8 dagen daarna stierven nog eens 50.000 mensen. Nog eens acht dagen later waren er al 150.000 dodelijke slachtoffers. Hoewel ook dat maar een schatting is. We weten niet welke landen liegen over het aantal overlijdens en we weten wel al zeker dat een aantal landen niet alle overlijdens meetellen. Wie eenzaam in een rusthuis sterft, heeft in landen als Frankrijk en het VK niet eens het recht om een nummertje te zijn in de statistieken. Maar hoeveel mensen er al ziek werden (de noemer), weten we niet omdat er veel te weinig getest wordt.
In het Duitse dorp Gangelt werd onlangs onderzocht hoeveel inwoners er al antistoffen tegen het virus in hun bloed hebben. Het virus had er lelijk huisgehouden nadat duizenden mensen er carnaval hadden gevierd samen met enkele dragers van het virus. De steekproef viel tegen. Slechts 14 procent van de inwoners heeft het virus al opgelopen. In Oostenrijk wezen random tests bij 1.600 mensen uit dat minder dan 1 procent van de Oostenrijkers het virus al opliep. Dat betekent dat het coronavirus nog 86 procent van de bevolking van Gangelt en 99 procent van de Oostenrijkse bevolking ter beschikking heeft om een volgende keer nog veel harder toe te slaan.
Misschien zelfs meer dan dat, want hoe die immuniteit tegen het coronavirus precies werkt weten wetenschappers ook niet. In Zuid-Korea breken ze zich het hoofd over 91 gevallen van genezen verklaarde mensen die enige tijd later toch weer positief testen. Is het virus gereactiveerd of zijn ze opnieuw besmet geworden? “Er zijn verschillende interpretaties en vele variabelen”, was alles dat de betrokken professor Jung Ki-suck kon antwoorden op die vragen.
Om aan de zogenaamde groepsimmuniteit te geraken zou meer dan 60 procent van de bevolking het virus ooit gehad moeten hebben (er van uitgaand dat je lange tijd immuun blijft tegen het virus, wat momenteel onzeker is). Dat betekent ontelbare doden en een tijdspanne van vele maanden. Misschien wel even lang als de tijd die het kost om een vaccin te vinden. Als er al een vaccin gevonden wordt. Daarover klinkt Marc Van Ranst in De Morgen allerminst optimistisch. “We gaan er allemaal van uit dat we binnen afzienbare tijd een vaccin gaan hebben. Dat is niet zeker. Er is geen enkele garantie dat het er komt. Tegen sommige virussen zouden we heel graag een vaccin hebben – maar we hebben het niet, omdat het gewoon niet lukt.”
Infectiologe Erika Vlieghe, die onlangs aangesteld werd als voorzitster van de taskforce die de exitstrategie uit de lockdown moet voorbereiden, vat die onzekerheden in diezelfde krant goed samen: “Mogelijk wordt de epidemie ondertussen wel meer beheersbaar, maar dat is erg moeilijk te voorspellen. We weten niet hoeveel mensen er beschermd zijn door antistoffen. We weten evenmin hoe de infectie zich gedraagt als het weer warmer wordt, of wanneer we terug richting herfst en winter gaan. Er zijn veel onbekende factoren.”
Nog vaker lockdowns?
Epidemiologen van Harvard rekenden uit dat we nog minstens tot 2022 regelmatig in een lockdown zullen terechtkomen. Ze hadden één lichtpuntje: op het einde zouden de lockdowns maar een paar weken meer duren om de laatste opstoten van het virus onder controle te krijgen. In hun studie die gepubliceerd werd in Science voegen ze er wel aan toe dat er nog heel veel onzekerheden zijn, onder meer over de duur van immuniteit. Dit is dus geen voorspelling die absoluut zal uitkomen, maar één van de modellen, waarmee op basis van wat wetenschappers nu weten, toekomstprojecties worden gemaakt.
Robert Redfield, die aan het hoofd staat van de Amerikaanse Centers for Disease Control (CDC), zei tijdens het paasweekend dat er ‘ongetwijfeld een nieuwe golf komt in de winter’. Dat betekent volgens hem dat er voldoende social distancing moet zijn tijdens de zomermaanden en dat we ons dan op mogen maken voor een tweede piek in de winter. Ook Michael Osterholm van het Center for Infectious Disease Research and Policy at the University of Minnesota ziet het virus niet snel verdwijnen. “Deze eerste golf is nog maar het begin van wat makkelijk 16 tot 18 maanden substantiële activiteit kan zijn van het virus in de wereld, golf na golf.” Osterholm vreest dat sommige steden die al hard getroffen werden, een volgende keer nog grotere aantallen slachtoffers zullen tellen.
‘Eind deze maand komt de vrijheid terug’
Natuurlijk zijn er talloze krachten die teren op die droom van een snelle terugkeer naar de normaliteit. De burgemeester van Kortrijk, Vincent Van Quickenborne tweette op paaszondag: “Eind deze maand komt de vrijheid terug. Onze vrijheid.” Dat is een tweet die nog lunatieker is dan die van Trump: “It’s going to disappear. One day, it’s like a miracle, it will disappear.” Trump plakte er tenminste geen concrete datum op.
Er zijn genoeg andere signalen van politici en wetenschappers die het tegendeel bewijzen. Anthony Fauci, de viroloog die de operatie in de VS leidt met een razende Trump in zijn nek, zei in het paasweekend dat hij hoopt dat de VS tegen november het virus onder controle heeft, zodat tegen dan een ‘echte mate van normaliteit’ kan terugkeren. Marc Zuckerberg van Facebook cancelde alle publieke en interne bedrijfsevenementen met meer dan 50 personen tot juni … 2021. Hij zegt dat te doen na consultatie met gezondheidsspecialisten.
Een Spaanse regeringsbron liet weten dat het scenario op tafel ligt om de grenzen te sluiten voor internationaal toerisme “tot de herfst”. De Deense regering heeft als eerste alle culturele en andere evenementen verboden tot eind augustus. De Belgische veiligheidsraad deed dat ondertussen ook.
De Nederlandse booking agent van rockmuzikanten Bas Flesseman merkte op dat steeds meer internationale artiesten zelfs hun najaarstournee al aan het verplaatsen zijn naar 2021. Nederlandse concert- en festivalorganisatoren hebben de regering ondertussen gesmeekt om alle evenementen te verbieden. Dan zijn ze meteen van de onzekerheid verlost (en staan ze ook steviger in de schoenen tegen de claims van verzekeraars).
Die organisatoren van evenementen hadden ook wel de uitlatingen van hun premier Rutte gehoord of gelezen over de anderhalvemetersamenleving van de nabije toekomst. Overal en altijd minstens anderhalve meter. Probeer je maar eens voor te stellen wat dat betekent voor de culturele wereld, voor het uitgaansleven of voor de meeste werkplekken.
Ook de voorzitster van de Europese Commissie Ursula von der Leyen leverde tijdens het paasweekend haar bijdrage om de ballon te doorprikken. “Zonder vaccin moeten we het contact met ouderen vermijden tot het einde van dit jaar, zeker als ze in rusthuizen wonen.”
Von der Leyen vatte de groep mensen die kwetsbaarder zijn voor het coronavirus wel heel gemakkelijk samen onder het label ‘ouderen’. Op de website van de Ierse nationale gezondheidsdienst staat een uitgebreider lijst. Onder de meest kwetsbare mensen zijn: personen ouder dan 60, mensen met hart-, long- en nierproblemen, mensen die lijden aan diabetes of hoge bloeddruk, kankerpatiënten, mensen met een zwak immuunsysteem, … In verschillende ziekenhuizen stellen ze vast dat ook mensen met overgewicht een veel groter risico lopen op overlijden wanneer ze besmet worden met het coronavirus.
Al die groepen van mensen die een aanzienlijk deel uitmaken van onze samenleving hebben al minstens tot het einde van het jaar de keuze: heel ernstig ziek worden met een veel te grote kans op overlijden of zich van de maatschappij afsluiten.
Post-corona? Wat dan met tijdens-corona?
Het wordt dus niet snel weer ‘normaal’. Op sociale media duiken de tal van oproepen op om de post-coronamaatschappij vorm te geven. Vaak hopen die mensen dat die rechtvaardiger en ecologischer zal zijn. De dringendste taak ligt nochtans elders. We staan voor de kolossale opdracht om de coronamaatschappij uit te vinden. En hoe rechtvaardig én veilig die eruitziet, zal volkomen bepalen hoe we hier als samenleving uitraken.
Vergis u niet. De kleine groep binnen onze maatschappij die hun winsten zien wegsmelten en hun businessmodel zien in elkaar storten, werken koortsachtig (pun intended) aan hun exitstrategieën. Net in het weekend dat heel België geconfronteerd werd met de horrorsituatie in de rust- en verzorgingstehuizen, lanceerde werkgeversvereniging VOKA een grote campagne ‘opstaan en samen doorgaan’. In een tweet klonk het zo: “Iedere week waarin we werken zoals vandaag, lijdt ons land miljarden euro’s schade. Andere Europese landen starten geleidelijk aan terug op, een exportregio als Vlaanderen kan niet achterblijven.”
Terug met zijn allen aan de slag dus. Produceren en consumeren eerst, veiligheid laatst. Voor veel werknemers is er zelfs geen veiligheid tijdens deze lockdown. De inspectiedienst Toezicht op het Welzijn op het Werk (TWW) voerde eind maart na klachten 750 controles uit. Maar liefst 85 procent van de gecontroleerde ondernemingen lapte de meest essentiële veiligheidsregels aan de laars.
Zo snel mogelijk aan het werk
De politici die hun belangen dienen zijn al aan het pushen. In The Guardian bood een regeringsbron een inkijk in hoe het er daar aan toe gaat. “De opname van Boris Johnson en zijn verblijf op intensieve zorgen ondermijnde de zaak van zij die hard duwen om in scholen en werkplekken snel weer tot de orde van de dag over te gaan”, zei die bron. Lees die zin twee keer en besef dan welke politieke spelletjes er nu gespeeld worden.
Ondertussen duiken hier en daar tussen de lijnen al een paar concrete pistes van die exitstrategieën op. In het VK van Boris Johnson en in Duitsland speelden ze even met het plan om immuniteitspassen uit te delen. Vanuit het idee: mensen die immuun zijn kunnen weer volop produceren en consumeren. Al snel moesten die plannen weer opgeborgen worden. De Britse regering had 3,5 miljoen van die immuniteitstests besteld, maar de meeste van die tests zitten er de helft van de keren naast. De meest betrouwbare tests hebben nog altijd een foutenmarge van 30 procent. De vuilnisbak in dus, of zoals sommige filmpjes op sociale media ondertussen aantonen: gedumpt in Afrikaanse landen.
Er zitten nog wel wat angels aan die immuniteitspassen. Zoals hierboven uitgelegd werd, is er nog veel te weinig bekend over hoe immuniteit werkt bij dit specifieke coronavirus. Bovendien wezen wetenschappers op gevaarlijke neveneffecten. Zij zagen het doembeeld al opduiken van coronafeestjes waarbij mensen hard hun best doen om het virus te pakken te krijgen, zodat zij ook van de privileges van een immuniteitspas kunnen genieten. Wellicht zou een zakdoek van een besmette persoon een hebbeding worden in bepaalde kringen.
Nachtmerrie-oplossingen
Alle exitstrategieën hebben alvast dit gemeen: ze zijn gebaseerd op een wankele wetenschappelijke basis en ze kunnen tot dystopische toestanden leiden. Dat laatste komt omdat het bij de meesten wel begint door te dringen dat een gelijktijdige versoepeling van alle maatregelen en dus een terugkeer naar ‘normaliteit’ (zoals we die voor het coronavirus kenden) voor iedereen niet kan. Er zullen dus keuzes gemaakt moeten worden. Er zal moeten gekozen worden waar en voor wie het wel weer min of meer normaal wordt en waar en voor wie niet.
In het gerenommeerde tijdschrift The Lancet verscheen daar al een studie over gebaseerd op de lockdowns in China die veel strenger waren dan in gelijk welk westers land. Professor Joseph Wu van de Universiteit van Hongkong vatte de conclusie zo samen: “Terwijl de controlemaatregelen het aantal infecties verlaagd lijken te hebben, dreigt dat aantal snel weer te stijgen als we winkels, bedrijven en scholen gradueel weer openen.”
Ook de Wereldgezondheidsorganisatie waarschuwde daar al voor. “Het is vergelijkbaar met een situatie waarin je zelf ziek bent en te snel weer uit bed komt. Dan riskeer je een terugval en complicaties.” Sommige experten vrezen zelfs dat er helemaal geen snel einde komt aan de lockdown. “We maken ons zelf blaasjes wijs als we denken dat we uit de lockdown kunnen geraken zonder vaccin”, denkt Nick Chater, professor aan de Universiteit van Warwick.
Health versus Wealth
Daardoor komt er een ander scenario op tafel. Het scenario van de grote trade off tussen Health en Wealth. In de woorden van de bijna wanhopige nobelprijswinnaar economie Paul Romer: “We zitten gevangen in het trauma: de economie vermoorden of meer mensen vermoorden.”
Twee Britse economen, Gerard Lyons en Paul Ormerod, hebben die keuze al gemaakt. In een paper waarin ze op zoek gaan naar een manier om uit de lockdown te komen, schrijven ze dat we toch ook niet alle verkeer verbieden omdat er bijna 2.000 dodelijke ongevallen per jaar gebeuren. Het zijn de usual suspects die de komende weken oorverdovend hun stem zullen laten horen. De Deense klimaatscepticus Bjørn Lomborg die een graag geziene gast is in de Belgische media heeft zijn gebruikelijke verhaaltje al klaar. Over het coronavirus zegt hij exact hetzelfde als over de klimaatcrisis. De maatregelen kosten veel meer dan niets doen. Laten we dus maar gewoon niets doen.
Dat is de eerste immense opdracht die op onze weg ligt. Er zal veel nodig zijn om dat koor te overstemmen. In elke sector van de maatschappij zal die strijd gevoerd moeten worden. Nu al zijn er dus honderden bedrijven die de regels aan hun laars lappen, dat aantal zal exploderen naarmate de crisis langer duurt. In elke sector krijgen we er een taak bij: de mensen die kiezen voor ‘kill more people’ goed in de gaten houden en hun macht beteugelen.
Wat dan wel?
Natuurlijk zullen de maatregelen (hopelijk) zo snel mogelijk wat versoepeld kunnen worden. Daarbij is één cijfer belangrijk: het besmettingsgetal (R0). Volgens een studie verschenen in The Journal of Travel Medicine is dat bij het coronavirus gemiddeld 3,28 en mediaan 2,79. Dat betekent dus dat elke persoon die besmet is in normale omstandigheden (zonder social distancing) gemiddeld meer dan 3 andere mensen besmet. Als R0 onder 1 zakt, dan valt de epidemie na een bepaalde periode vanzelf stil. De maatregelen die nu genomen worden lijken de R0 onder 1 te duwen, maar niet ver daaronder, want het aantal nieuwe besmettingen zakt slechts langzaam. Zodra de maatregelen versoepeld worden, stijgt het besmettingsgetal onherroepelijk.
Er is veel dat je kan doen om R0 zo laag mogelijk te houden. Iedereen elke dag meerdere malen met zeep en water aan de slag is er al één van. Je kan maskers verplichten en de bevolking leren hoe daar op een correcte manier mee om te gaan. Dan is er ook nog een arsenaal maatregelen uit de epidemiologie. Als er massaal getest wordt (wen er maar aan dat er om de twee weken een lange staaf in je neus geduwd wordt) en er bij de positieve gevallen dan telkens wordt nagegaan met wie de besmette persoon contact heeft gehad, kan je die mensen isoleren. Maar daar is een enorm apparaat voor nodig. The Lancet berekende dat je bij een R0 van 3,5 meer dan 90 procent van de contacten moet weten te achterhalen en isoleren om de epidemie onder controle te krijgen. Om daarbij te helpen wordt gedacht aan een app, waardoor je mensen een boodschap kan sturen als ze in de buurt van een besmette persoon zijn geweest.
Het probleem is alleen dat je die methodes uit de epidemiologie niet zomaar kan overplanten naar een ‘economische context’. “Ze zijn helemaal niet bedoeld om zo snel mogelijk weer mensen aan het werk te krijgen, maar om een epidemie te bedwingen”, zegt een epidemioloog die betrokken is bij de huidige operatie om de coronaviruspandemie onder controle te krijgen.
Zelfs als die app er komt en aanvaard wordt door de bevolking (wat helemaal niet zeker is: in Singapore heeft slechts één zesde van de inwoners de speciaal ontwikkelde app gedownload) heb je nog altijd een gigantisch testapparaat nodig en een omvangrijk team van testers en tracers die bij mensen langsgaan, hen testen en controleren of ze zich houden aan de zelfquarantaine. Eén onderzoek schat dat de VS er bijvoorbeeld 260.000 nodig heeft. Ze hebben er nu 2.200 … Elk land staat dus voor een enorme inspanning om die hele test en tracing-machine op gang te krijgen.
Social split
Van al die methodes om een pandemie onder controle te krijgen bestaan er dus twee versies: een versie waarin de gezondheid (in alle aspecten: dus ook mentaal, sociaal en materieel) vooropstaat en een versie waarin vooral gelet wordt op de beurskoersen. Het is die tweede versie die onvermijdelijk tot dystopische én gevaarlijke toestanden leidt. Gaan we een groen en rood licht op die app installeren, zodat poortwachters al dan niet mensen de toegang kunnen weigeren tot publieke ruimtes? Gaan we de beperkte openbare ruimte verdelen onder wie het kan betalen? Gaan we overal passen invoeren, voor het strand, voor het openbaar vervoer of voor de winkelstraten? Gaan we de groep kwetsbare mensen (die ook vaak tot de sociaal zwakste groepen behoren) voor een heel lange periode uitsluiten van het maatschappelijk leven, zodat ze vanachter het raam kunnen kijken hoe de rest opnieuw een ‘normaal’ leven leidt? Zo normaal als het leven was met recordcijfers van burnouts, zelfdoding, medicijnengebruik en depressies.
Ralf Caers, professor hr-management aan de KU Leuven, heeft met dat laatste alvast geen enkel probleem. Hij pleit nu al voor een ‘social split’ (his words) tussen gezonde werknemers en risicogroepen: “Laat de gezonde mensen de economie weer opstarten”. Dé economie dus. Niet het systeem waarmee we de welvaart over zoveel mogelijk mensen verdelen, maar een systeem waarin werknemers voor winst zorgen. In de wereld van mensen als Caers leven ‘gezonde’ mensen niet samen met risicogroepen (nogmaals +60 en/of een lange lijst van onderliggende gezondheidsproblemen). Die kan je dus makkelijk opsplitsen. Het roept herinneringen op aan films als Children of Men, Elysium of het recente The Platform.
Scott Walker, de beruchte Republikeinse ex-gouverneur van Wisconsin, had ook al meteen een oplossing gevonden voor de heropstart van bedrijven. Sluit alle rust- en eetplaatsen af en zorg er voor dat werknemers bij hun machine blijven, was zijn ideetje. De utopie van dergelijke figuren is onze dystopie.
– Overgenomen van De Wereld Morgen, geschreven door Rachida Aziz en Christophe Callewaert
– Goederenopslag Gangelt:: Von Alupus – Eigenes Werk, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=15908916
