Herdenken, hoe doe je dat?

Op 4 mei herdenkt Nederland allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog (men gaat hierbij uit van 10 mei 1940), in oorlogssituaties en bij vredesoperaties. Dat is de officiële omschrijving. Deze benadering levert de nodige problemen op. Dat kwam de laatste tijd duidelijk naar voren.

Een jonge jongen schrijft een gedicht, dat eerst wel en later niet in aanmerking komt om voorgelezen te worden.

Foute keuze

Mijn naam is Auke Siebe Dirk
Ik ben vernoemd naar mijn oudoom Dirk Siebe
Een jongen die een verkeerde keuze heeft gemaakt

Koos voor een verkeerd leger
Met verkeerde idealen
Vluchtte voor de armoede
Hoopte op een beter leven

Geen weg meer terug
Als een keuze is gemaakt
Alleen een weg vooruit
Die hij niet ontlopen kan

Vechtend tegen Russen
Angst om zelf dood te gaan
Denkend aan thuis
Waar Dirk z’n toekomst nog beginnen moet
Zijn moeder is verscheurd door de oorlog
Mama van elf kinderen, waarvan vier in het verzet zitten
En een vechtend aan het oostfront
Alle elf had ze even lief

Dirk Siebe kwam nooit meer thuis

Mijn naam is Auke Siebe Dirk
Ik ben vernoemd naar Dirk Siebe
Omdat ook Dirk Siebe niet vergeten mag worden.

Vragen

Als de officiële tekst van het memorandum wordt gevolgd, heeft Auke gelijk met de herdenking van zijn oudoom. De man sneuvelde in een oorlogssituatie. Officieel is er geen goede en slechte zijde. Iedereen, fascist of bestrijder ervan, kan slachtoffer in een oorlogssituatie zijn.

Waarom is voor de boven genoemde omschrijving gekozen? Hij is van 1962. Voordien was er alleen herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in de strijd tegen de Duitsers. De geschiedenis lijkt herschreven, zoals zo vaak.

Ik zit met tal van vragen. Gewoonlijk zou ik die wat meer uitzoeken, maar ik heb weinig tijd; ik wil nu wat schrijven en niet wanneer de herdenking en Bevrijdingsdag lang voorbij zijn. Ik kies ervoor flink te speculeren en nog meer vragen te stellen.

Indonesië

Ik kan me indenken dat de Indonesische vrijheidsstrijd een belangrijke rol speelde. Net was Nederland bevrijd in 1945, had het land zijn lesje geleerd zou je mogen veronderstellen, maar mooi niet. Nederland pakte snel zijn onderdrukkende rol in de koloniën weer op. Het stuurde in ’46 troepen naar Indonesië om de bevrijdingsbeweging de kop in te drukken.

De Nederlandse slachtoffers van de driejarige strijd moesten ook herdacht worden. Zij hadden toch eveneens voor een goed doel gestreden. Een soldaat herinnert het zich aldus:

Onze opdracht was om in de Oost de Verenigde Staten van Indonesië te stichten. Dat land moest op basis van zelfstandigheid deel gaan uitmaken van het Koninkrijk der Nederlanden; zo had koningin Wilhelmina het verwoord in een rede die zij in 1942 vanuit Londen uitsprak. Het nieuwe koninkrijksverband zou het einde betekenen van het kolonialisme; dat leek me wel een nobel doel.

Het ‘nobele’ doel, zoals dat werd geformuleerd, kon natuurlijk niet worden afgedaan als neo-kolonialisme. De gesneuvelden voor dat doel moesten een plek krijgen in de herdenking. Zij hadden tenslotte – meestal gedwongen en soms wellicht met de beste intenties – Nederlands belang verdedigd.

Korea en anti-communisme

In de jaren vijftig vochten Nederlanders mee in Korea. Zij streden tegen een gemene, communistische vijand. De communisten waren geen fascisten. Een herdenking tegen het fascisme zou te beperkt zijn. De tekst voor een memorandum moest zeker een breed spectrum aanspreken.

Bovendien kwam daarbij dat West-Duitsland inmiddels was ingelijfd in de strijd tegen dat gemene communisme. De oprichting van de EGKS in 1951 betekende dat de Duitsers geen vijand meer, maar een bondgenoot waren. Bovendien kreeg in 1955 West-Duitslands lidmaatschap van de NAVO gestalte. Een herdenking van de strijd tegen de Duitsers kon niet langer.

Joden

Was de herdenking eerst nog bedoeld voor de strijders in WO-II, later vatte de overtuiging post dat ook de Joodse slachtoffers die zich niet konden verdedigen, herdacht hoorden te worden. Na kritiek vanuit de (Joodse) gemeenschap werden in 1960 ook de meer dan 100.000 weggevoerde en vermoorde Joden aan de herdenking toegevoegd, die daarvoor ongenoemd waren. De herinnering aan de holocaust moest blijven.

Herdenken

Bij het herdenken van al die verschillende groepen is langzamerhand de zin van het herdenken vervaagd. Het lijkt op een memento mori (gedenk te sterven). Iedereen legt tenslotte het loodje. Iedereen heeft wel geliefde mensen die hem of haar op een bepaald moment ontvielen. Is dat de bedoeling van dodenherdenking op 4 mei? Auke hint daarop in zijn gedicht. Zijn oudoom maakte een verkeerde keuze, deed dat misschien alleen om weg te vluchten van armoede, niet wegens politieke redenen. Zijn grootmoeder miste deze zoon, net als de andere kinderen die sneuvelden in de oorlog.

Ik vind deze vorm van herdenken een ontluistering van hen die vielen in de strijd tegen het bruine beest. Dodenherdenking is voor mij minstens een denken aan de strijders voor democratie. Daar hoort bij dat alle foute oorlogen worden veroordeeld, inclusief die in Afghanistan.