Geschiedenis van de NSB: volkseenheid en brandstapels

Mussert, Seyss-Inquart en Rauter tijdens de beëdiging van nieuwe leden van de Landwacht, 15 augustus 1943

Precies tachtig jaar geleden, op 4 november 1932, werd de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) opgericht. Het was de grootste nazipartij die Nederland ooit voortbracht. Twee boeken van uitgeverij Boom bevatten waardevol materiaal over een misselijkmakende geschiedenis. Robin te Slaa en Edwin Klijn documenteren de beginjaren van de partij in De NSB – ontstaan en opkomst van de Nationaal-Socialistische Beweging, en Josje Damsma en Erik Schumacher brengen met Hier woont een NSB’er – Nationaalsocialisten in bezet Amsterdam, de Amsterdamse NSB’ers tijdens de oorlog in beeld. 

Door Mark Kilian

De NSB was deel van de antidemocratische tendensen in de crisisjaren aan het begin van de jaren dertig. Dat een oplossing voor de sociaal-economische malaise uitbleef, weet rechts steeds meer aan ‘stroperigheid’ van de parlementaire democratie. De liberale Haagse Post schreef: ‘De beste elementen in het volk wachten op een Man die Nederland zal bevrijden van de tirannie der partijpolitiek.’ De NSB, opgericht in december 1931 door Anton Mussert, groeide tot eind 1935 naar 50.000 leden – en niet in een vacuüm.

De NSB was altijd een nazipartij. Mussert stal zijn beginselprogramma van Hitler. Het heftige antisemitisme zwakte hij aanvankelijk af – pas later trad dat op de voorgrond. De NSB pleitte voor een corporatieve staat; erkenning van privébezit; zorg voor kleine ondernemers; een verbod van ‘lui’ kapitaal, speculatie én stakingen. Arbeidersrechten zoals pensioenen en inspraak waren ‘gegarandeerd’.

Maar nazi-ideologie is altijd een opportunistische hutspot, die vooral niet in de weg mag liggen. Mussolini zei in 1930: ‘Woorden zijn mooie dingen, maar geweren, kanonnen zijn nog veel mooier.’ Hun beloften waren nooit iets waard – en dat concentratiekampen en vuurpelotons deel waren van de idyllische ‘volksgemeenschap’, werd wijselijk verzwegen.

De NSB poseerde als democratisch, maar liet soms haar nazi-gezicht zien. Mussert sprak in 1933 over lantarenpalen voor ‘landverraders’, en tweede man Van Geelkerken zei: ‘In onzen Staat is geen Vara mogelijk en geen Tribune (…) Wij zullen zelf brandstapels oprichten voor dien rommel.’

Leiderscultus

Ook de leiderscultus ontbrak niet. Mussert was Algemeen Leider, de hoogste autoriteit en niemand verantwoording schuldig. In november 1932 richtte hij de Weerbaarheids Afdeling (WA) op, gemodelleerd naar Hitlers paramilitaire SA. De ‘Landdagen’ van de NSB, met duizenden deelnemers, waren semireligieuze massabijeenkomsten waar partij-ideologen de ‘geest van het fascisme’ verkondigden.

Terwijl Hitler in Duitsland de macht overnam, begon op 4 februari 1933 een opstand op het Nederlandse fregat De Zeven Provinciën in Indonesië. De regering liet het schip bombarderen, waardoor 23 doden vielen. Het NSB-weekblad Volk en Vaderland fulmineerde, onder de kop ‘Roodvonk op de vloot’ tegen de ‘marxistische sloopers’. Colijn, leider van de Anti- Revolutionaire Partij (ARP) noemde de opstand ‘nog niet een greep naar de macht, maar wel de inleiding’. De vervroegde verkiezingen stonden in het teken van een ‘gezagscrisis’.

Colijn won de verkiezingen, geholpen door de uiterst rechtse Unie en het Verbond voor Nationaal Herstel. Hij zei dat als het kabinet het zou moeten afleggen, ‘het terrein vrij is voor nationaal-socialisme, ook in ons land’. En voegde toe: ‘Mits onder goede leiding, zou het daarmede te proberen zijn.’

Colijn balanceerde tussen de nazi’s en links. Zijn regering vaardigde verboden uit: militairen mochten al geen lid meer zijn van paramilitaire organisaties, later volgden het uniformverbod en het ambtenarenverbod. Deze waren zowel tegen nazi’s gericht als tegen links. Maar de fascisten werden ontzien: hun verbod om lid te zijn van de Burgerwacht werd niet gehandhaafd. NSB-Landdagen hadden politiebescherming.

De groei van de NSB stokte in 1934, mede door de gebeurtenissen in Duitsland. Hitlers onderdrukking van de kerken leidde in februari 1934 tot het Nederlandse Vastenmandement, dat katholieken nazilidmaatschap verbood. Ook de Nacht van de Lange Messen in juni 1934, waarin Hitler vrijwel de gehele SA-top liet vermoorden, toonde het gewelddadige gezicht van het fascisme.

De NSB zelf verloor haar legale imago door ontduiking van overheidsmaatregelen. De verboden WA ging doodleuk verder als ‘wandelclub’, en het ambtenarenverbod werd gepareerd met een geheim NSB-lidmaatschap. De NSB zocht steun van grote bedrijven, maar kreeg slechts geld van een handvol kleine industriëlen.

Inspanningen om arbeiders te werven leidden tot niets – veel vakbonden royeerden NSB’ers. Alleen bij de boerenbonden boekte de NSB tot 1935 enige winst. Mensen betwijfelden of hun vrijheid en rechten ‘gegarandeerd’ zouden zijn in een fascistisch Nederland. De NSB, meegelift op de ‘successen’ van Hitler en Mussolini, werd daar ook door afgeremd.

Bezetting

Tijdens de bezetting kreeg de NSB vrij spel. Het uniformverbod verdween in 1940, en de WA en de Jeugdstorm mochten zonder vergunning marcheren. Bij hun straatterreur werden de nazi’s nu geholpen door Duitse soldaten. Na december 1941 als enige partij legaal, groeide de NSB tot 100.000 leden. De nieuwe leden, ‘meikevers’, werden geminacht als opportunisten, buiten én binnen de NSB.

Aan de Jodenvervolging, vanaf medio 1940, werkten NSB’ers enthousiast mee. Ze haalden Joden uit cafés en trams, en sloegen een synagoge kort en klein. Jodenvervolging werd een industrie, ook in Amsterdam, en NSB’ers werkten er graag aan mee, deels om er beter van te worden. Ze runden in beslag genomen ondernemingen, werkten bij roofbanken, waren betrokken bij inbeslagnames en werkten bij het Arbeidsbureau, dat de Arbeitseinsatz van Joden organiseerde.

Mussert wilde meer invloed bij Hitler. Onder zijn druk meldden 10.000 NSB-leden zich vrijwillig aan voor het Oostfront, en moesten anderen de ‘zorg’ voor hen op zich nemen – in de vorm van pakketten, geld, post, en verpleging. De ‘offers’ van deze groep dienden om jegens de thuisblijvers te moraliseren.

Vanaf 1943, na nederlagen aan het Oostfront, begon de NSB langzaam te desintegreren. Maar tot de bevrijding richtte zij nog heel veel schade aan.

Historisch kader

Beide boeken vormen een nuttige bijdrage aan het historische kader waarmee we de NSB beter kunnen leren begrijpen. Toch zijn er ook zwaktes. Zo worden nazi’s die hun eigen leugens geloofden misplaatst ‘idealisten’ genoemd – ondanks hun antihumanistische doelen. Daarbij stellen Te Slaa en Klijn de NSB zelfs op één lijn met de sociaal-democratische SDAP, op grond van uiterlijk vertoon.

Helaas wordt de neergang van de NSB onvoldoende verklaard. De crisis in Nederland was minder diep dan in Duitsland, met lagere werkloosheid en geen hyperinflatie. Zowel de middenlagen als de arbeidersklasse werden minder hard getroffen, en grootschalig verzet bleef uit. Terwijl in Duitsland een directe mogelijkheid van revolutie bestond, had de Nederlandse heersende klasse de nazi’s niet nodig.

Voor Musserts beweging waren massabijeenkomsten en straatterreur onmisbaar om zich te organiseren en te bewijzen voor de bourgeoisie. Maar los van rellen bij colportages en Landdagen, lukte dat onvoldoende. Daarom was er enorm ledenverloop, en teisterden interne conflicten de NSB.

De missing link is een klassenanalyse. De feiten uit deze boeken spiegelen aan de hedendaagse opkomst van nieuwe extreem-rechtse en fascistische stromingen, en het interpreteren van hun onderlinge overeenkomsten en verschillen, zullen échte ‘idealisten’ moeten doen.

Dit artikel verscheen eerder in De Socialist 227.

  • Wil je reageren op dit artikel? Stuur ons een mail.
  • Met socialisme.nu en De Socialist proberen we socialistische ideeën toegankelijk te maken voor iedereen. Om dit te blijven doen kunnen we alle hulp gebruiken. Wil jij ons ook steunen? Neem dan een abonnement op De Socialist of word donateur: vul hier het formulier in.

Verscheen eerder op socialisme.nu. Auteur: Mark Kilian.

5 gedachten over “Geschiedenis van de NSB: volkseenheid en brandstapels”

  1. De juiste titel is:

    “Geschiedenis van de NSB: volkseenheid en brandstapels en Polenmeldpunt”

  2. Kijk maar in Griekenland en hun kristalnachten. Extreem rechts gestuwd door “netjes voor de buhne” rechts richten hun woede ook op alles wat niet Grieks / Blank is.

    Verder het lijkt wel of ik de PVV zie op die foto’s iets met vlaggen en uniformen in het openbaar en dat de krijgsmacht zich meer moet kunnen tonen etc… Die NSB is echt de natte droom van menig PVV stemmer iets met orde en tucht en allemaal dezelfde mooie blanke mensjes.

    Maar goed ik demoniseer nu weer of iets dergelijks……

  3. Ja ook ik kon en kan me nu helemaal niet meer onttrekken aan het idee dat dit Wilders (natte) droom was. Alleen hij heeft te vroeg gepiekt en heeft concurrentie van de VVD (en andersom).
    De middenstand schuilt angstvallig bij de VVD voor ‘het rode gevaar’ en nu denken ze vast dat ze er door de VVD aan overgeleverd zijn.
    Beetje lezen en nadenken helpt altijd tegen ongegronde angstgevoelens.

Reacties zijn gesloten.