Filips VI of Derde Republiek in Spanje?

Granada, gisteravond 2 juni 2014. Koning Juan Carlos heeft zijn aftreden aangekondigd, reden om in het openbaar de koninklijke “Spaanse” vlag te strijken en die van de republiek te hijsen. Republikeinse manifestaties “ontstonden” op allerlei plaatsen spontaan, de roep om een referendum over de staatsvorm weerklinkt. En als het niet goedschiks gaat, dan misschien kwaadschiks?

Juan Carlos is jarenlang een symbool geweest van wat in de context van Italië een historisch compromis heette (daar ging het om verzoening tussen katholieken en communisten). De door de putschistische slachter Francisco Franco op de troon gezette marionet van de fascisten toonde zich in de eerste jaren van de monarchie een verdediger van een moeizaam opgebouwde vorm van parlementaire democratie. Toen in 1981 een groepje fascistische militairen het parlement in gijzeling nam was het de koning die de doorslag gaf: er was geen terugkeer naar de oude tijden mogelijk. Juan Carlos heeft lang krediet gehad, ook van de historisch-republikeinse stromingen. Het krediet is inmiddels op, het was al voorbij op 15 mei 2011, toen de pleinbezettingen over geheel Spanje van start gingen en daarbij regelmatig de republikeinse vlag naast de monarchistische wapperde. Met een jeugdwerkloosheid van vijftig procent, een regime dat – gevoerd door franquisten zonder Franco – steeds repressiever wordt en dat alleen bezuinigingen en privatiseringen heeft aan te bieden, is het historisch compromis allang voorbij.

Tijdenlang is de monarchie nauwelijks een punt van discussie geweest. Het was en is nog steeds moeilijk de wonden van de burgeroorlog 1936-39 te bespreken laat staan te helen. Er zijn niet veel mensen meer over die het bewust hebben meegemaakt. De dictatuur van Franco, die in 1975 overleden is, is met zijn executies en repressie dichter bij. Toch, zo te zien op de filmpjes, zijn er bij de mobilisaties op de pleinen vooral jongeren op de been die het fascisme van toen niet hebben meegemaakt maar die weten en ondervinden wat er nu gaande is.

In de jaren zeventig leek Zuid-Europa een potentieel revolutionair deel van de wereld. Portugal voorop, waar het fascistische regime in 1974 geweldloos opzijgezet is en het land op grond van een nieuwe grondwet op weg was naar het socialisme. Griekenland, waar het kolonelsregime het opgaf toen bleek dat zij niet konden doen waar zij voor aangenomen waren: oorlog voeren (tegen Turkije – en gelukkig maar, kunnen we er bij zeggen) – ook 1974; Spanje, waar met de dood van Franco een overgang naar Libertad sin ira, Vrijheid zonder wrok, zoals de inzending voor het Eurovisiesongfestival wilde, werd ingezet. Italië was en is een apart verhaal.

Veertig jaar verder en het zou kunnen dat we “in interessante tijden” leven. Nieuwe linkse partijen in Griekenland en Spanje scoorden goed bij de Europese verkiezingen. In Portugal bleek nog steeds ongeveer de helft van de kiezers een linkse koers voor te staan, zoals al sinds de revolutie van 1974. Verkiezingen zijn een koortsthermometer. Ze zeggen niet alles over de uitkomst. Zelfs een referendum over de staatsvorm van Spanje hoeft niet gewonnen te worden door de republikeinen. Eigenlijk moet zo’n ingrijpende verandering ook anders tot stand komen. En ja, “Brussel”, Berlijn, Washington, ze zullen een rol spelen, net als “toen”.

Puerta del Sol, Madrid, bekend van #15M, gisteravond 2 juni 2014