Toen het door de macht genoemde reëel bestaande socialisme bezweek bleek onder de deken van autoritaire verzorgingsstaat – zo kunnen we de meeste van die staten achteraf noemen – nogal wat fouts te broeden. Gewelddadig nationalisme, vreemdelingenhaat, de “vreemdeling” bleek trouwens de landgenoot die te veel van “mijn belastingcenten” kostte. Het uiteenvallen van Joegoslavië en de oorlogen waarmee dit gepaard ging begon met Slovenië dat niet meer wilde opdraaien voor de Albanese armoedzaaiers in Kosovo. Er was nu niet bepaald een Nieuwe Mens opgestaan als resultaat van het reële socialisme.
We weten dat het socialisme sindsdien algemeen slechte papieren zijn toebedeeld. Maar dan gaat het allang niet meer om het giftige, zelfs genocidale nationalisme, maar om lege supermarkten. Die krijg je altijd te zien als het over Venezuela gaat, waar niet voor de eerste keer aanschouwelijk wordt gemaakt dat socialisme in één land niet kan voortbestaan. En zo was aan het begin van de coronapandemie het vermaledijde socialisme aangebroken in de “westerse wereld”: lege winkelschappen waar binnen de kortste keren wc-papier, groenteconserven en pasta verdwenen waren zodra ze waren aangevoerd. De Markt werkt natuurlijk perfect maar het is niet de bedoeling dat u ook werkelijk aan het kopen slaat. De onhoudbaarheid van het consumptiekapitalisme in de jaren twintig van de eenentwintigste eeuw aanschouwelijk gemaakt.
Het leninisme is uitgewerkt, dat was al zo voor 1989. De historische afweging wanneer het bezweken is moet in grote lijnen nog plaatsvinden. Trotskistische gideonsbenden bevestigen het voorbij, voorbij alleen maar. De sociaaldemocratie sterft voor onze ogen, Bruine Woensdag heeft het voor Nederland wel akelig zichtbaar gemaakt. Heeft het anarchisme, die bijzondere loot aan de socialistische boom, inmiddels ook zijn tijd gehad? Bij het opslaan van GlobalInfo krijg ik wel die indruk: de anarchistische eeuw vervaagt, kan ik daar lezen. David Graeber kan er niet meer op ingaan en dat is jammer, maar hij is niet per se nodig om uit te leggen dat anarchisme een streven is, geen doel. Het doel, heb ik al vaker geschreven, onlangs nog hier, ligt aan de horizon (die is, meen ik, van Arthur Lehning). Voor te bereiken doelen moet je bij de kapitalistische planners wezen, we zien hoe goed dat werkt.
Waarmee ik wat mij betreft de beoogde werking van het anarchisme weergeef. Voorop staat de kritiek van de bestaande orde, in het algemeen terecht wanorde genoemd: L’anarchie c’est l’ordre, nietwaar. In de tweede plaats – ja inderdaad, het wordt in de uitlui van de anarchistische 21ste eeuw genoemd: het anarchisme is zeker niet minder reformistisch dan de versmade sociaaldemocratie. Anders reformistisch, maar zelfs dat niet altijd. De klassestrijdanarchisten kunnen als het er op aankomt toch geen verdere resultaten presenteren dan een verkorte werktijd en opslag. Als men dat als onbelangrijk terzijde wenst te schuiven moet men zich nog maar eens verplaatsen in het Europa van zo’n 125 jaar geleden, of de “werkplaatsen van de wereld” nu: van Honduras en Haïti tot Cambodja en bovenal China. Uit eigen ondervinding, de stirjd tegen de cityvorming in Amsterdam: achteraf betekenden de overwinningen van destijds uitstel, geen afstel. Is dat reden tot ontmoediging? Nee – accepteren is gelijk aan dood zijn.
Maar laat ik mij wat anarchistisch reformisme even beperken tot de stroming die ik vooral bestudeerd heb en nog bestudeer: het religieus anarchisme. De belangrijkste uitingen in deze tijd, voorzover verschillend van het anarchisme in het algemeen, is de strijd tegen de (kern-)bewapening – gezien de plannen van het Toryregime en ongetwijfeld het VS-regime onveranderd hoog op de agenda. En het huisvesten van daklozen, vaak de illegaal verklaarden die in de orde van het Dodenschip officieel onbestaand toch echt bestaan. En organische landbouw. Punten die de anarchistische beweging in het algemeen ter harte gaan. Andere “reformistische” verworvenheden die ik kan bedenken zijn de strijd tegen de dienstplicht; seksuele voorlichting (vaak verbonden aan het griezelig aandoende streven naar “rein leven”, dat wel); geheelonthouding; vegetarisme of veganisme en dierenbevrijding in het algemeen. En enigszins tot mijn verrassing hebben de religieus anarchisten nogal wat bijgedragen aan de vorming van een socialistische/sociaaldemocratische jeugdbeweging. Men kan het als “deelstrijd” aanmerken en als reformisme verwerpen. Maar alles wat het leven onder het kapitaal draaglijk(er) maakt is belangrijk. Ja, het beëindigen van deze maatschappelijke verhouding moet het streven blijven maar het idee dat dit in de vorm van de Grote Kladderadatsj plaatsvindt – men moet het niet terzijde schuiven maar men kan er maar beter geen illusies over hebben.
En dan is er plotseling zo’n uitbarsting in het Engelse Bristol, waar vorig jaar een stuk geboefte waarvoor een standbeeld was neergezet in de plomp belandde – bedenk: het neerhalen van Napoleon door de Commune van Parijs was een van de hoogtepunten van die o zo korte episode. De vraag: waar is de geest van de poll tax riots van 1990 die Thatcher ten val hebben gebracht werd daar dit weekeinde beantwoord. Een twee vele Bristols… Onder de sneeuw van het “er is geen alternatief” wachten de zaden van de anarchie.
- Uitgelichte afbeelding: Photo by Trevor Grimes on Unsplash; Colston uit het water gehaald: By Source (WP:NFCC#4), Fair use, https://en.wikipedia.org/w/index.php?curid=64348624
