‘De rechtsstaat is de staatsvorm, die de democratische kwaliteit van een maatschappij garandeert’. Deze titel plaatste de Franse docent Publiekrecht aan de Sorbonne (Parijs), Dominique Rousseau, boven zijn artikel in Le Monde van 30 juni 2023. Hij onderbouwt dat met gebruikelijke juridische wens-formules (als…dan). In feite gaat hij – eveneens gebruikelijk bij juristen – aan het vraagstuk van de macht voorbij. De rechtsstaat geldt als garantie. Als je die staatsvorm ingesteld hebt, dan is daarmee de garantie gegeven. Maar wie of wat levert die garantie feitelijk? Dat is de (politieke) machtsconfiguratie, die een bestuur ondersteunt voor het leveren van garantie. En we weten hoe die machtsconfiguraties in beweging kunnen zijn – van goed willend tot volstrekt kwaadaardig.
De bekende machtsconfiguraties kennen een dynamiek die verbonden is met het roofzuchtige kapitalisme (uitbuiting van de mens en milieu leidend tot destructie). ‘De rechtsstaat verkwanseld’ had de titel van een artikel kunnen zijn in deze periode. Menige politieke machtsconfiguratie blijkt immers meer te zien in het tegemoet komen aan de wensen van het ‘kapitalisme’. En daar zit je dan met je mooie verhalen als constitutioneel jurist…
Machtspartij
In alle Europese landen waar nu de ‘leer van de machtenscheiding’ geschonden is, had de rechtsstaat daarop geen corrigerend antwoord. Inderdaad, want er was een regime (politieke machtsconfiguratie) in het zadel geholpen via ‘democratische’ (= hier ‘legale’) verkiezingen. Het kiezersvolk (althans een deel ervan) vond dat een andere macht dan een bestuur dat de rechtsstaat in stand houdt, het bestuur moest overnemen. In verschillende delen van de fascisme-serie is daar reeds op gewezen.
Politieke partijen die mee willen doen aan het politieke bestuur in een land (denk aan regeringsdeelname; invloed hebben op uitvoering van het overheidsbeleid) worden ‘machtspartijen’ genoemd. Daarnaast is ook sprake van ‘getuigenispartijen’, die zich alleen bezighouden met het uitdragen van een (politieke) boodschap, zoals bijvoorbeeld de voormalige PSP. Politieke machtspartijen kunnen zich ontpoppen als extreemrechts of neo- dan wel postfascistisch, maar de gegeven algemene beschrijving maakt duidelijk dat niet elke machtspartij per definitie een extreemrechtse of fascistische politieke partij is. Een van de vragen die ter beantwoording staat is welk configuratiemodel inherent is aan een extreemrechts of fascistisch machtspartij?
Monistisch en pluralistisch configuratiemodel
Het pluralistische model, of wel de veelheid-configuratie, is eveneens aan het Germaanse heidendom te ontlenen. Het is terug te vinden in delen van de Duitse linkse beweging. Haar aandacht gaat uit naar de lokale volksvergaderingen, naar de arbeidscultuur, de natuurvrienden, de georganiseerde vrijdenkersbeweging, de naturisten. Wat zich op dat vlak in Duitsland ontwikkelde in de 18de eeuw, vond zijn parallel met bijvoorbeeld de Engelse vrijdenkers en met de Franse atheïsten, de encyclopedisten. De (Duitse) afstammelingen van deze groepen zaten later onder de eersten, die in de door de Duitse NS-fascisten opgerichte concentratiekampen terecht kwamen…
Anti-rationele doelen
Wanneer men naar structurele elementen van organisatie, intern en extern, zoekt voor ‘extreemrechts’ en ‘fascistisch’ (neo/post) dan treft men telkens elementen aan uit het arsenaal van het monistisch configuratiemodel. Vraag je de Franse onderzoekster Marion Jaquet-Vaillant, specialiste in extreemrechtse bewegingen aan een van de Parijse universiteiten, naar het RN als instituut, dan geeft zij als antwoord: ‘Dat is een ultra-centralistische partij rond de leider en de familie Le Pen’ (Le Monde, 23 augustus 2024). Daar is geen woord Duits bij, hoewel de elementen van de omschrijving herkenbaar zijn.
Eén kwestie bleef tot nu toe buiten bestek. Het betreft de vorm van een kwaadaardig antisemitisme die door Hitler in het Duitse fascisme is ondergebracht, ten behoeve van de opbouw van zijn nazi-wereld. Overigens wil dit weer niet zeggen dat Hitler dit antisemitisme heeft ‘uitgevonden’, want dat is van een oude datum. Laat het de bekende Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) zijn, die zich al vroeg als nazi-aanhanger ontpopte, en in die dubbele hoedanigheid als jonge filosoof een lofzang publiceerde op een fanatieke prediker van de antisemitische soort, Abraham a Sancta Clara (1644-1709). Deze riep op Joden op de brandstapel te zetten. Aan die kwaadaardige antisemiet ontleende Heidegger een model om te volgen: ‘De gezondheid van het volk, in zijn ziel en in zijn lichaam, is wat deze werkelijk apostolische prediker zocht’ (geciteerd bij Roger-Pol Droit, ‘Heidegger, hitlérien sans remords’, [Heidegger, hitleriaan zonder wroeging], in: Le Monde van 11 augustus 2023).
De ‘vadermoord’ op zijn leermeester Edmund Husserl (1859-1938) geeft enig inzicht in de categorieën van denken van Heidegger. De reeds geciteerde Roger-Pol Droit schrijft dat Heidegger kritiseerde radicaal het klassieke humanisme en verheerlijkte de irrationaliteit – wat het tegendeel vormt waaraan Hussler dacht (Roger-Pol Droit, in zijn serie ‘Vadermoord bij de filosofen’, in: Le Monde van 15-16 augustus 2024).
Ik verwijs hiernaar omdat, aldus de Duitse politicoloog Manfred Henningen (1938), de irrationaliteit fundamentele problemen gaat opleveren om inzicht te kweken in wat binnen het kader van het nazisme te gebeuren stond. Wat was de noodzaak van het primaat van Hitler’s antisemitisme bij de opbouw van de nazi-wereld? Henningen stelt dit aan de orde omdat door de positivistische inslag van de sociale wetenschappen op dit soort vragen geen ‘wetenschappelijk’ antwoord komt. Het gebruik van categorieën als barbarij, tirannie, monsterlijk in een poging tot uitleg, beschrijven wel (emotive speech), maar leveren geen inzicht in het kunnen plaatsvinden van de volkenmoord van Hitlers Derde Rijk. Hoe dan ook, zegt Henningen, de ervaring met Hitler heeft ons weldegelijk iets geleerd: het gebruik van rationele technieken en procedures ten behoeve van het bereiken van het doel van een maatschappij in het moderne wereldsysteem, sluit het gebruik van anti-rationele middelen niet uit, zoals de vernietiging van Europese Joden (Manfred Henningen, Traumzeit oder Hitler, Anmerkungen zum Einfluß des Positivismus in den Sozialwissenschaften, in: Under dem Pflaster liegt der Strand, Bd. 12, 1982, pp. 75-102).
Op een andere manier uitgewerkt, zijn we deze kritiek op de anti-rationaliteit al tegen gekomen in deel zes van de fascisme-serie over de oorsprong van het nazisme en de industrie van de terreur. Daar werd de samenhang duidelijk gemaakt met het kapitalisme, een kapitalisme dat uiteindelijk zelfdestructief blijkt te zijn. De kern van de destructie die wij rond ons meemaken (milieudestructie, klimaatcrisis) is dan ook daarin terug te vinden, zoals iemand als Duitse filosoof Anselm Jappe duidelijk maakt in zijn boek La société autophage, Capitalisme, démesure et autodestruction(Paris, 2017; ik besprak het boek, zie hier).
Oude vijanden in nieuwe jassen
In de verschenen delen van de fascisme-serie hebben we gezien dat extreemrechts niet antikapitalistisch is. Het in die kringen heersende klimaatscepticisme saboteert milieudefensie (afkeer van milieumaatregelen). Dat het in het land ‘slecht’ gaat, ligt niet aan een anti-rationele doelstelling als winstmaximalisatie (kapitalisme), maar aan immigranten en vreemdelingen (xenofobie). We zijn dat soort zaken tegen gekomen in de serie. We komen ze tegen als je leest waar de extreemrechtse Duitse politieke partij Alternative für Deutschland (AfD) voor staat en waar delen van die partij voor pleiten (alle niet ‘oorspronkelijke’ Duitsers het land uit). Hetzelfde geldt voor Frankrijk met het Rassemblement National (RN).
De RN werd in deel zeven van de fascisme serie als voorbeeld gebruikt ten behoeve van de uitleg over de term ‘postfascisme’. Dit lijkt in tegenstelling te staan tot het salonfähig maken door Mariene Le Pen van deze partij. Dat lijkt haar aardig gelukt. Men ziet dan ook de Franse president Emmanuel Macron zeer onlangs met behulp van de RN een nieuwe premier (Michel Barnier) benoemen. Maar de RN blijft de partij met de vlam. ‘Ons aantal zetels maakt dat men niet meer om ons heen kan. Het zijn wij die vanaf heden de tendens in de nationale Assemblée bepalen’, zegt de RN volksvertegenwoordiger Alexandre Sabaton.
Marine Le Pen, de partijleider, spreekt in dit geval dreigend uit dat ze de weg zal blokkeren ten opzichte van alles wat niet aan haar voorwaarden voldoet. ‘Wij vragen de premier onze kiezers te respecteren en dat het staatsbudget wordt opgesteld onder consultatie van het geheel van parlementaire groepen, waarbij hij zich ertoe verbindt de koopkracht te versterken, zich tegen onveiligheid sterk maakt en werkt aan het verlagen van de migratie’, somt de leider van de extreemrechtse partij op voor Le Monde (6 september 2024). De voorzitter van de RN, Jordan Bardella bevestigt deze stellingname met gespierde taal: ‘De heer Barnier is een premier onder toezicht, onder democratisch toezicht van een politieke partij die nu essentieel is in het parlementaire spel en het democratische spel: het Rassemblement national’. Daaraan voegt hij toe: ‘De realiteit is dat er vanaf nu niets meer zonder ons kan, niets meer zonder het RN’ (Bron: Le Monde direct waarin opgenomen een video van BMFTV onder verwijzing naar een tekst op X, 7 september 2024, tijdstip 11.58 uur; zie hier).
Ondanks de Salonfähigkeit van de RN maakt deze partij laatste jaren toch ook een ontwikkeling door die in de richting van neofascisme wijst, gelet op de ‘porositeit’ (de doordringbaarheid) vanuit de ‘periferie’ (de omgeving van die partij), zoals observaties leren. Betreffende die ontwikkeling mag niet veronachtzaamd worden, als men de zaken in Europees verband ziet, wat in een aantal andere landen van dat deel van de wereld reeds plaatsvindt. Nederland ontkomt daar overigens evenmin aan, als men de loop der dingen met de PVV in ogenschouw neemt. Zo is er een ongegeneerd vreemdelingenbeleid niet vreemd aan – vergelijk het schrappen van de financiering ‘bed-bad-brood’ door minister Faber (PVV). Zij zet in op terugkeer (zie hier). Die gespierde taal heb ik in de afgelopen jaren wel meer gehoord…
Hoe kan zo’n algemene extreemrechtse verbetenheid zijn kans krijgen? Als voorbeeld vat ik de gesignaleerde gang van zaken samen zoals die over twee pagina’s in Le Monde van 23 augustus 2024 aan de orde gesteld is. In de loop van enige jaren zijn allerlei ultrarechtse en neonazistische groepjes, die niet afzien van politiek geweld en behoren tot de versie ‘gespierd’ (version muclé), ontbonden met behulp van toepassing van antiterrorisme wetgeving. Het ontbinden van groepjes betekent niet, dat personen zich op non-actief laten stellen. Integendeel. Ze richten gewoon een andere groepje op. En de tijd speelt in hun voordeel nu de RN als politieke partij de grootste is geworden in de Franse Tweede Kamer (Assemblée). Die is naarstig opzoek naar, onder meer, parlementaire assistenten, waarvoor een ‘activistenvijver’ bestaat, die evenwel overloopt van radicaal-rechtsextremisten.
Een ding is zeker, Marine Le Pen (RN) wil zich zo ver mogelijk verwijderd houden van die activisten, aldus de analist van Le Monde, omdat het diabolische van deze groepen haar strategie van institutionalisering ondermijnt. Het RN kan zich niet openlijk, ook niet lokaal, ophouden met marginale groepen van de meest harde soort rechtsextremisten. Maar de RN heeft wel behoefte aan gevormd kader, toegewijd om campagne te voeren. En daarin zijn de radicale activisten goed.
Aan de reeds genoemde editie van Le Monde (van 23 augustus 2024) ontleen ik daarover de volgende informatie, die duidelijk maakt hoe het zit met wat ik bedoel met ‘oude vijanden in nieuwe jassen’.
In 2019 werd de marginale groep ‘Bastion social’, die zijn toevlucht zocht in ‘politiek geweld’ als misdadige vereniging ontbonden. Daarna ontstond de groep ‘Tenesoun’, geboren uit de ontbonden groep ‘Bastion social’, met Raphaël Ayma, een 22 jarige student, als woordvoerder. Hij vertolkt de visie dat nu het RN de grootste partij van Frankrijk geworden is, deze een vruchtbare grond vormt om die vanuit de periferie tot ontwikkeling te brengen. ‘Het contact met het RN is hartelijk’. De groep heeft dan ook bijgedragen aan het politieke gevecht tijdens de Europese verkiezingen in Avignon, verklaart hij.
De porositeit tussen RN en Tenesoun is geen geheim. Zo is al eerder opgemerkt dat Ayma in 2023 gefolderd heeft in gezelschap van Pierre-Romain Thionnet, Europese volksvertegenwoordiger en leider van ‘Rassemblement national de la jeunesse’ (de jongerenbeweging van het RN). Thionnet is weer een bekende van Jordan Bardella, de voorzitter van RN. Er zijn ook andere groepen die zich niet tegen het RN opzetten, maar juist aan de zijde ervan willen evolueren, terwijl zij profiteren van de penetratie van nationalistische ideeën in de bevolking, om die te laten groeien. Een van die groepen erkent: ‘Het RN is een thermometer. Zijn score tijdens de verkiezingen leert, dat 35% van de Fransen vindt dat migratie een probleem is’.
Hoe zit het eigenlijk met ‘officiële’ bestrijding van allerlei ultrarechtse, gewelddadig ingestelde groepen? Dat werkt via het strafrecht. Echter, algemeen is bekend dat het strafrecht niet werkt. Ik heb al een voorbeeld gegeven: een groep wordt ontbonden en vervolgens wordt een nieuwe groep opgericht. De onderzoeker Jean-Yves Camus, specialist betreffende ultrarechtse bewegingen, weet te melden dat zowat een keer per maand een groep opgericht wordt. ‘Dit verschijnsel wordt in de afgelopen 10 jaar veroorzaakt door de ontbindingen. We zien een geografische versplintering om de repressie te ontlopen. Gezien vanuit het punt van de ‘openbare orde’, is te zeggen: ze verandert niet veel omdat het geheel van ultrarechtse activiteiten als een netwerk functioneert’.
Het zijn dus telkens kleine groepjes die racistische en homofobe agressie plegen of gewelddadige confrontaties met linkse of extreemlinkse activisten aangaan. In het afgelopen decennium heeft zich door die versplintering tevens ideologische hybridisatie voorgedaan (hybride, kruising, bastaardvorming). Voorheen verdedigde elk groepje zijn eigen stroming – royalistisch, revolutionair nationalistisch, identitair (ieder volk zijn eigen identiteit), heden is er sprake van een melange. Ook al zegt het RN zich hiervan verre te houden, blijft de porositeit met de het radicale activisme van extreemrechts bestaan.
Thom Holterman
[Achtste deel van de fascisme-serie, oorspronkelijk verschenen bij Libertaire Orde]- Uitgelichte afbeelding: By NdFrayssinet – Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17898467
- Heidegger: Door Willy Pragher – Landesarchiv Baden-Württenberg, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=34975219
