Anarchistische mentaliteit als middel tegen de ijzeren wet van de oligarchie

Het gekonkel van het echtpaar Schulz van Haegen-Maas Geesteranus heeft aanleiding gevormd voor dit stukje. Bij het koppel is er echt sprake van nepotisme (begunstiging van familieleden of vrienden). Maar meer in het algemeen is het een uiting van ‘ons kent ons’, dat formeler een oligarchie wordt genoemd. Er bestaat een wetmatigheid over.

De ijzeren wet van de oligarchie is geformuleerd door de socioloog Robert Michels in 1911. Deze wet stelt dat alle organisatievormen, onafhankelijk van het democratische of autocratische gehalte in het begin, onvermijdelijk oligarchisch worden, of in de woorden van Wilders: de politieke elite gijzelt Nederland.

De redenering van Michels gaat als volgt: Elke grote organisatie wordt geconfronteerd met problemen rondom coördinatie die alleen kunnen worden opgelost met bureaucratie. Om een bureaucratie efficiënt te maken is een hiërarchie nodig – dagelijkse besluiten kunnen niet door grote groepen mensen worden genomen. Dat leidt ertoe dat de macht in de organisatie in handen komt van een kleine groep. Deze kleine groep machthebbers zal vervolgens alles in het werk stellen om hun macht in stand te houden en groter te maken. De meeste democratieën zijn dan ook ‘electorale oligarchieën’ of evolueren daar naartoe.

Voordat Michels zijn wet formuleerde had de anarchist Michail Bakoenin de problematiek van de allesbepalende centrale staatsmacht al geweldig samengevat. Ik heb de frase al eerder geciteerd, maar een dergelijke tekst mag herhaald worden.

Er zal dus geen bevoorrechte klasse meer zijn, maar een regering en, let wel, een bijzonder ingewikkelde regering, die zich niet tevreden zal stellen met het politieke bestuur en beheer van de massa’s, zoals alle huidige regeringen, maar die bovendien het economisch beheer zal voeren door de productie in haar handen te concentreren, en de rechtvaardige verdeling der rijkdommen, de bebouwing van het land, de vestiging en ontwikkeling van fabrieken, de organisatie en leiding van de handel, tenslotte het gebruik van kapitaal bij de productie door de enige bankier, de staat. Dit alles zal een geweldige wetenschap en vele hoofden boordevol van hersens, in de regering vereisen. Het zal de heerschappij van het wetenschappelijk verstand zijn, het meest aristocratische, despotische, arrogante en minachtende van alle regimes. Er zal een nieuwe klasse ontstaan, een nieuwe hiërarchie van werkelijke en denkbeeldige geleerden, en de wereld zal verdeeld worden in een minderheid die heerst in naam van de wetenschap en een geweldige onwetende meerderheid. En wee dan de massa onwetenden!

Onder meer onder invloed van Bakoenin schreef ik ‘Socialisme is passé‘. Daar heb ik de nodige kritiek op gekregen. En terecht. Ik had niet gedefinieerd wat ik onder socialisme versta. Ik ging ervan uit dat socialisme een grote staatsmacht impliceert en dat iedereen die opvatting deelt. Maar Jaap de Pauw noemde op Krapuul socialisme: het streven naar een sociale maatschappij. Dat is ook een opvatting, alle organisatorische problemen omzeilend, maar inderdaad socialisme op een andere wijze beziend. Als je je er niet zo makkelijk vanaf wil maken en nadenkt over organisatievormen, realiseer je je echter dat de al door Bakoenin geschetste bureaucratisering een enorm probleem vormt.

Wat dan? Mark Rutte – oei – brengt mij een handvat. In zijn regeringsverklaring repte hij van een slanke en doortastende overheid. Dat is precies wat ik voor ogen heb. Waar Rutte tal van extra bureaucratische – zogenaamd zelfstandige – semi-overheidsinstellingen creëert, is het voor hem slechts een mooie slogan. Maar als je er verder over wil nadenken, zou je kunnen beginnen met een anarchistische mentaliteit. Daar bedoel ik mee dat we overheden wantrouwend tegemoet treden en als die toch noodzakelijk zijn, dienen we goede controlemechanismen te ontwikkelen.

Slechts een paar voorbeelden kunnen hier ter illustratie dienen. Op het laagste overheidsniveau zouden gemeenten relatief klein dienen te zijn, zodat de burgers met hun wensen en problemen makkelijk de instanties kunnen bereiken. Voor een beslissing over bankjes in een park werken gemeenten met meer dan honderdduizend inwoners veel te bureaucratisch. In grote steden zijn voor dat soort zaken in het verleden stadsdelen bedacht. Voor Rutte is het uiteraard reden de stadsdelen de nek om te draaien.

En semi-overheidsinstellingen in de vorm van stichtingen zijn uit den boze. Die moeten omgezet worden in verenigingen. We weten inmiddels waar het beleid van woningcorporaties, die stichtingen zijn, op uit draait. Megalomanie en vriendjespolitiek zijn regel bij het bestuur.

Tal van ideeën kunnen op basis van een anarchistische mentaliteit worden uitgewerkt. Een uitgangspunt is daarbij voorts dat weinig mensen in het algemeen belang handelen zonder er het nodige voor terug te krijgen. En in de regel vinden bestuurders dat wat als redelijk is afgesproken te weinig. Kortom, wat tot oligarchie leidt moet onderkend worden.

14 gedachten over “Anarchistische mentaliteit als middel tegen de ijzeren wet van de oligarchie”

  1. [ Kortom, wat tot oligarchie leidt moet onderkend worden.]

    En daarna weg ermee. Maar niet alleen hetgeen tot oligarchie leidt. Alle relaties waar enige vorm van misbruik van macht, op persoonlijk en breder maatschappelijk vlak, kan ontstaan moeten worden herkend, onmanteld en weg, Zelfs tussen twee personen, dit vraagt dus ook een voortdurende introspectie, naar mijn mening kan dan pas leven in vrijheid vorm krijgen. Waarschijnlijk is de persoonlijke zoektocht naar belemmeringen nog belangrijker dan het kijken naar de maatschappelijke strukturen, het begint bij je eigen, persoonlijke omwenteling. Macht is veel méér dan misbruik van een instituut of een organisatie, overigens vind ik Bakoenin niet boeiend.

  2. “Anarchistische mentaliteit” klinkt naar types in de studentenflat die hun afwas laten staan – als je er last van hebt doe jij het maar. Ik weet zeker twee politieke partijen waar dit soort mentaliteitsdragers de boventoon voeren. Anarchistisch handelen zou inderdaad zijn dit in het algemeen belang dan maar te doen maar wel de nalatigen op hun wangedrag aan te spreken.

    Anarchisme is geen mentaliteit, het is de verzamelnaam van sociale filosofie tegen de staat en voor gemeenschappelijk eigendom van de productiemiddelen, van Petr Chelčický tot Paul Cudenec en aan hen voorbij.

    Robert Michels is een van de ideologische vaders van het fascisme, geen wonder dus dat hij met Wilders in verband gebracht kan worden.

  3. “Kortom, wat tot oligarchie leidt moet onderkend worden.”
    Ik denk dat de belangrijkste factor het niet willen of durven ingrijpen door de burger of de ondergeschikte is. Of de noodzaak daartoe niet inzien.

  4. @1 Le Roi,

    Wilhelm Reich: het menselijk welbehagen hangt af van een goed orgasme (link). Voor het overige kan je persoonlijke ontplooiing worden gefaciliteerd door geëigende politieke structuren.

    @2 Arnold,

    Anarchistische mentaliteit wil zeggen dat je de staat in principe verwerpt, op grond van de realiteit accepteert dat de staat onontkoombaar is, maar dan poogt de staat beperkt te houden.

    @3 Cornelis,

    Edward Snowden durfde wel. Maar er is heel wat moed voor nodig. Als in een politieke structuur klokkenluiden zou worden beloond, zou dat een stuk schelen.

  5. @4:

    Wat ontstellend stompzinnig om Reich te noemen en te linken als reactie op @1.

    Ik ben nu echt helemaal klaar met jou en met je “missie”.

  6. @4
    Nee, dat noemen wij pragmatisch anarchisme, dat dus ook bijvoorbeeld met partijlidmaatschap samengaat. Kameraden van mij zitten bij GroenLinks en de Partij voor de Dieren, vroeger zelfs de pvdA. En de Groenen uiteraard.
    Maar pragmatisch is iets anders dan accepterend.

  7. ‘Anarchistische mentaliteit’ is tamelijk betekenisloos. Het anarchisme is een politieke filosofie én praktijk, gericht op het op termijn afschaffen van álle hiërarchische verhoudingen voor zover die verhoudingen niet gerechtvaardigd kunnen worden. Het gaat natuurlijk niet aleen om de staat.

    Een anarchist kan echter tot de conclusie komen. dat onder de huidige omstandigheden de staat de enige instantie is die de vrije markt – de ergste dictatuur van alle – enigszins in toom kan houden. Bovendien zul je bij afschaffing van de staat over alternatieve structuren moeten beschikken, die een aantal noodzakelijke functies van de staat overnemen. Die zijn momenteel in de verste verte niet te bekennen. Op termijn zal élke anarchist de staat af willen schaffen, de discussie gaat over de strategie en het tijdspad.

    Pleidooien voor onmiddellijke vernietiging van de staat zijn volstrekt onnozel en dan druk ik me nog vriendelijk uit. Tenzij je eeen bloedige chaos waarbij miljoenen om het leven zullen komen prefereert boven de huidige toestand, natuurlijk. In dat gevakl lijk je me eerder een nihistische psychopaat dan een anarchist te zijn.

  8. @4 Ik bewonder Snowden erom, maar vraag me wel af waar de scheidslijn tussen klokkenluiden en NSB-klikken ligt. Mag men alleen over bedrijven, overheden en instanties klagen, of ook over particulieren die misbruik van die instellingen maken?

  9. @5 Le Roi,

    Allez, je kunt er ook eens om lachen (Allez, souris un peu, tout n’est pas que tristesse.)

    @7 Foaroan,

    Goed geformuleerd!

    Behalve dat ik met anarchistische mentaliteit bedoel dat de staat – inclusief hiërarchische verhoudingen (zie de aangehaalde argumentatie van Robert Michels) – weliswaar onvermijdelijk is, als noodzakelijk kwaad gedoogd wordt, maar dat je allereerst bewust bent van de problematische kanten van de overheid.

  10. @9:

    Het GAM ( Groot Anarchistisch Manifest) schrijft voor dat we slechts mogen lachen als er reden toe is.
    Daarbij mogen we nooit en te nimmer gebiedende wijs accepteren ( Allez ).
    Regels zijn regels.

  11. @8 je vraag wordt beantwoordt door een andere – waar ligt de grove macht in onze maatschappij? Wat is de controle van de burger erover?

  12. Ik zou die houding eerder ‘kritisch’ dan ‘anarchistisch’ noemen. Met evenveel recht zou je het een ‘liberale’ houding kunnen noemen.

    Met je opmerkingen over het lokale bestuur ben ik het overigens eens. Helaas denken bestuursorganen in termmen van ‘efficiëntie’, niet in termen van overzichtelijkheid en democratie. .Die ‘efficiëntie’denken ze te vinden in grootschaligheid.

  13. @13 Foaroan,

    Oké, misschien is anarchistisch niet helemaal passend. Toch blijf ik voorlopig achter dat woord staan. Kritisch vind ik veel te algemeen. Op de omvang en door veel socialisten veronachtzaamde kwalijke kanten van de staat duidt anarchistisch juist. Liberaal is teveel marktgericht: maak van zowat alle overheidsorganiaties maar zogenaamde marktpartijen.

Reacties zijn gesloten.