Een 2-tje is toegevoegd aan de titel. De vraag of we iets leren van de geschiedenis is een terugkerend thema. Wellicht zal de vraag nog vaker worden gesteld. Een bijdrage met de kop ‘Wanneer leren we nu eens iets van de geschiedenis?‘ is al eerder op Krapuul gepubliceerd door Keira. Voor een goede kop is geen verandering nodig, alleen een cijfer erbij volstaat.
Natuurlijk willen we graag iets leren van de geschiedenis. Om te weten wat er kan gebeuren als een land – heerser, regering – foute beslissingen neemt. Een concrete aanleiding voor dit artikel is de toekenning van de Nobelprijs voor de Vrede aan de EU. Is de EU er een voorbeeld van dat we iets hebben geleerd van de geschiedenis? Ik ben geneigd de vraag met ja te beantwoorden, met een mits weliswaar. De samenwerking tussen landen vind ik een goede zaak: hoe meer geïntegreerd, des te beter. Maar integratie op zich is zeker geen voorbehoedsmiddel tegen misstanden. Voor een tegenvoorbeeld hoeven we niet ver in de geschiedenis terug te gaan. Joegoslavië bestaat niet meer. Er is meer nodig dan alleen integratie.
In ‘Twee geschiedenislesjes’ heb ik al eens een antwoord geformuleerd op de lessen van de geschiedenis. Daar schreef ik (hier ingekort):
Kunnen uit de geschiedenis geen lessen worden getrokken? Nee, dat kunnen we niet, tenminste niet rechtstreeks. We krijgen dan willekeurige interpretaties. Karl Marx heeft op de vraag een goed antwoord gegeven. Hij ontwikkelde het historisch materialisme. Dat wil zeggen dat er op de loop van de historie krachten werken die algemeen geldig zijn; hij noemde die materialistisch. De belangrijkste kracht is daarbij de economische en meer in het bijzonder die bepaald door de productieverhoudingen. Maar er bestaat geen één op één relatie tussen economie en maatschappelijke opvattingen. Als de economie verandert, wijzigen de opvattingen niet gelijk mee. Sociale processen spelen eveneens een rol.
Alvorens in te gaan op de waarde van de EU en de sociale processen die erbij een rol spelen, volgt een uitstapje naar een heel andere denker. In de traditie van Marx heeft Francis Fukuyama betoogd dat we aan het eind van de Geschiedenis komen. Geschiedenis met een hoofdletter. Daar bedoelt hij mee dat er natuurlijk altijd nieuwe gebeurtenissen zullen zijn, en dat daarmee de geschiedenis doorgaat, maar dat die plaatsvinden in een kader dat de eindfase betekent van de maatschappelijke evolutie, namelijk de liberale democratie. Alle landen zullen op den duur de liberale democratie kennen; er zal geen grote maatschappelijke strijd meer zijn. Dat noemt hij het einde van de Geschiedenis.
Fukuyama zal er niet blij mee zijn dat ik zijn boek ‘Het Einde van de Geschiedenis en de Laatste Mens’ plaats in de traditie van het marxisme. Het boek is bedoeld als een apologie (verheerlijkend verhaal) van het liberalisme. Intellectuele oneerlijkheid is zijn werk echter niet vreemd. Hij roemt de filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Fukuyama kent hem echter tal van denkbeelden toe die later door Marx zijn ontwikkeld. Fukuyama’s ideeën over de invloed van wetenschap en de technologische ontwikkeling op de verschillende maatschappijen zijn gewoon marxistisch.
Waardevol in Fukuyama’s denkbeelden is dat hij stelt dat de evolutie naar een democratisch bestel in alle maatschappijen onvermijdelijk is. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwam voor het merendeel van de politieke maatschappijwetenschappers als een verrassing, maar was achteraf beschouwd onafwendbaar. Ook China zal niet aan democratisering ontkomen. Ten tijde van de publicatie van zijn boek lag de Arabische Lente nog in de toekomst. De gebeurtenissen in de islamwereld hebben evenwel aangetoond dat de mensen daar ook vechten voor democratie.
Met bovenstaande toegepast op de EU wil ik aangeven dat de totstandbrenging van de Unie weliswaar een prestatie van formaat is, maar dat de EU vooralsnog een wankele constructie blijft. In Joegoslavië was de integratie aardig ver voortgeschreden, maar er ontbrak voldoende democratie. Het democratisch gehalte van de EU houdt evenmin over. Hans Magnus Enzensberger stelt:
De landen van Europa worden sinds geruime tijd niet meer door democratisch gelegitimeerde instellingen geregeerd, maar door een hele rij afkortingen die daarvoor in de plaats zijn gekomen. Welke kant het op gaat, wordt beslist door EFSF, ESM, ECB, EBA en IMF.
Wil de EU een steviger fundament krijgen, dan is meer democratie een eerste vereiste. De omvorming van Sovjet-Unie in onder meer Rusland leverde in eerste instantie vooral nadeel op voor de gewone Rus. Wie herinnert zich nog de actie: ‘Help de Russen de winter door‘? Een uiteenvallen van de EU kan op korte termijn eveneens akelige gevolgen hebben. De animositeit (deftig woord voor vijandige opstelling) van Hongarije ten opzichte van Slowakije belooft bijvoorbeeld niet veel goeds.
Volgens Fukuyama’s (in wezen marxistische) theorie over de ontwikkeling van de liberale democratie komt uiteindelijk alles op zijn pootjes terecht. Maar ik zou de gok niet willen wagen van de gevolgen van een stagnerende democratie in de EU. De historische les over het belang van democratie kunnen we – en met name links – hopelijk snel leren.
Net als met de euro, wordt ons dan opgelegd dat wij dan een uit angsthazen, bedriegers en fantasten mensen kiezen, die parlementje spelen om de Europeesche Regering in het zadel te houden en wetten te laten uitvaardigen om ons uit te knijpen en een leger om ons in toom te houden.
“Joegoslavië bestaat niet meer. Er is meer nodig dan alleen integratie.”
Vind ik een slecht voorbeeld – Joegoslavië bestaat niet meer alleen en enkel door het toedoen van NAVO. Dus je moet geen zwaar gewapende tegenstanders hebben.
In jouw verhaal is de NAVO niet tegen de EU.
@1 louis,
“Net als met de euro, wordt ons dan opgelegd…”
Wanneer is dat ‘dan’?
@2 nexus,
De NAVO is de desintegratie van Joegoslavië niet begonnen.
Joegoslavië is maar een voorbeeld. Ook de Sovjet-Unie is uiteengevallen.
@4,Sjaax, wat je zegt klopt pertinent niet en inderdaad is het een net ingewikkeldere verhaal, waar de bodemverhaal is over het toedoen van de NAVO. Straks moet ik als antwoord op de argumenten aanhoren – maar “dit” heb ik niet in onze kranten gelezen en daar heb ik reeds meerdere malen over gewezen.
“dan is meer democratie een vereiste” , hoe moet ik dat dan lezen?
@6 louis,
“Als de EU een steviger fundament krijgt, dan wordt ons opgelegd dat wij een uit angsthazen, bedriegers en fantasten mensen kiezen, die parlementje spelen om de Europeesche Regering in het zadel te houden en wetten te laten uitvaardigen om ons uit te knijpen en een leger om ons in toom te houden.”
Moet ik het zo lezen?
Als we zelf onze angsthazen, ect. kunnen kiezen, vind ik dat beter dan de huidige situatie. Nu beslissen de regeringsleiders over de belangrijke economische zaken onderling, zonder dat er een parlement is dat ze op Europees niveau ter verantwoording roept voor de gemaakte keuzes. De nationale parlementen kunnen morren, maar hebben uiteraard geen bevoegdheid te beslissen voor de EU als geheel.
De auteur heeft het over democratie.
Ik vrees echter voor een oorlog.
Terug gaan naar het ontstaan van de 2de wereldoorlog, was de werkloosheid, enorme inflatie, en armoede het kruit wat tot ontploffing kwam.
Als ik nu naar Griekenland kijk, naar bv. Gouden dageraad, zie ik overeenkomsten.
De EU heeft de nobelprijs gewonnen.
De voorloper van de EU nl. de EEG heeft zeker goede dingen gebracht zoals vrede.
Maar de eenheidsmunt dreigt de splijtzwam te worden.
En dat omdat politici de ware oorzaak niet durven aan te pakken, nl. de financiele sector.
De financiele sector wordt zo overheersend , dat de democratie moet wijken, voor de macht van de sector.
@8 sjaak, dank voor je verduidelijking in mijn plaats. Inderdaad, zo is het correct. Maar vergeet niet dat de oorlogen nooit door de bevolking zelf zijn begonnen maar altijd zogenaamd uit naam van iets groters, waaraan men zich maar moet onderwerpen, want anders zijn we verloren. Ondertussen doen oplichters goede zaken.
En als ik meer inhoudelijk op je pleidooi voor een demokraties europa inga: Naarmate de schaal groter is wordt het zicht op een rechtvaardige samenleving kleiner. Kijk naar de USA, China en USSR, Rusland, allen te groot om waarlijk een democratie te kunnen zijn.
Nou Sjaak, dat artikel van die Enzensberger windt er toch geen doekjes om. Hij heeft het over “de politieke onteigening van de burgers van Europa “, m.a.w. de gevolgen van een stagnerende demokratie in Europa zijn allang zichtbaar. De huidige Europese machtskliek heeft helemaal geen belang bij een kwaliteitsverbetering / versterking van de democratie.
http://jonasvanvossole.blogspot.nl/2012/01/visie-op-europa-1.html
@8 Theo,
Volgens mij vrezen wij hetzelfde: als de EU niet democratischer wordt, neemt in de loop der tijd de kans op uiteenvallen toe. Met mogelijk onderling wapengekletter.
@10 louis,
Ik geloof in het principe van kleine stapjes vooruit. Ik denk dat een democratischer EU een stap vooruit is, meer kans oplevert op een rechtvaardige samenleving. De huidige, tekortschietende democratische situatie heb ik uiterst kort, in één zin, in #7 geschetst. De in het initiële vertoog aangehaalde Enzensberger ziet door de vele afkortingen het democratische proces ook ondersneeuwen. Voor het idee dat een democratie beperkt zou moeten blijven tot een klein gebied, zie ik geen aanwijzingen.
@11 johan,
De huidige Europese machtskliek heeft inderdaad weinig trek in hervormingen. Daarom pleit ik ervoor dat links plannen bedenkt om de EU te democratiseren. Over de aanpak daavan heb ik wel ideeën, maar het voert te ver om die hier te presenteren. Deo volente schrijf ik nog vaak op Krapuul.
@Sjaak: Wat wil je daarmee nou eigenlijk zeggen, met Fukuyama, wat is zijn verdienste volgens jou? Hij mag misschien aan Marx doen denken doordat hij eerder in eindtermen denkt dan cyclisch (zoals Hegel) en stelt dat technologische ontwikkelingen bepalend zijn voor de loop van de geschiedenis (dat doen zovelen), maar dat maakt hem nog niet marxistisch. Zijn eindtermen zijn immers totaal verschillend.
Je concentreert je teveel op de vorm – maar wat hebben we aan democratie zonder sociale rechtvaardigheid (doordat we geregeerd worden door ijzeren economische wetten, die helemaal niet zo onomstotelijk zijn als ze lijken)?
De liberale democratie is bij een aantal hedendaagse denkers, zoals Mouffe en Laclau, een zeer negatieve term die in zichzelf paradoxaal is: http://en.wikipedia.org/wiki/The_Democratic_Paradox. Volgens hen is conflict in de politiek essentieel, zo niet dan krijg je postpolitiek en dat betekent inhoudelijk stilstand. In een wereld met zulke ongelijke machtsverhoudingen als de onze is stilstand per definitie geen vooruitgang, lijkt me.
@12 Sjaak Scheele.
U vreest wellicht hetzelfde als mij, en uw streven is waarschijnlijk ook hetzelfde als mij.
Maar ik zie een financiele sector die alles belemmerd om vooruitgang te boeken.
Er zijn zoveel schulden ontstaan, dat er bijna geen economische groei mogelijk is.
Deze groei is echter essentieel om de schulden betaalbaar te maken.
De financiele sector dient gesaneerd te worden.
En dan zullen de onevenwichtigheden uit de Euro moeten.
Dit alles moet op korte termijn gebeuren, wil Europa niet uiteen vallen.
Het erge is echter, de bevolking is er niet aan toe.
Zonder burgers is er geen Europa.
Ik ben zoals gewoonlijk zeer sceptisch tov. de Euro.
@14
Sjaak beschouwt het historisch-materialisme – een teken van filosofische armoede die voor rijkdom wordt versleten – dat Fukuyama koestert (en vele “markt”- ideologen met hem) – als teken van marxisme. Daar zou hij best gelijk in kunnen hebben. Ten overvloede: Marx zelf distantieerde zich van het “marxisme”.
En ik vind het mooi dat hij @12 zich even als zoon van de Hervorming laat herkennen. Dan heb je niet veel op met het historisch materialisme (ik dus ook niet).
@16: Het historisch materialisme heeft ook zijn waarde, zolang het niet fatalistisch wordt gehanteerd. Veel denkers die het hebben afgezworen zochten vanaf dat moment de oorzaken van problemen puur in de mens zelf en niet in zijn omgeving, wat doorgaans geen verbetering inhield. En Popper, die met zijn piecemeal engineering (de ‘kleine stapjes’) afrekende met het materialisme, heeft ook zijn schaduwzijde. Hij maakte bv. iedere vorm van ideologie verdacht, zonder er oog voor te hebben dat post-ideologen als zijn vriendje Hayek ook heel bedreigend konden zijn voor de open samenleving. Nog steeds heerst het ’there is no alternative’ – wat hij (Hayek) Thatcher in de mond legde – mede dankzij Fukuyama.
@14 Joke,
Fukuyama stelt dat er een universeel proces in de ontwikkeling van maatschappijen voortgang vindt, dat uiteindelijk leidt naar liberale democratie. Dat proces heeft de kenmerken van de historisch-materialistische geschiedsopvatting. Dat hij dat schetst, vind ik een verdienste van hem.
Fukuyama schrijft aan het begin van hoofdstuk 12:
“Het mechanisme is dus een soort marxistische interpretatie van de geschiedenis die tot een volstrekt niet-marxistische conclusie leidt. (…)
Maar anders dan Marx beweerde is het soort maatschappij dat mensen in staat stelt de grootst mogelijke hoeveelheid producten op de meest egalitair mogelijke basis te produceren en te consumeren, niet een communistische maar een kapitalistische maatschappij.”
Vergeten we even Fukuyama’s lofzang op het kapitalisme, dan stelt hij dat democratie een onvermijdelijke uitkomst in de ontwikkeling van diverse maatschappijen en culturen is. Ik kan evenmin een beter politieke stelsel bedenken dan democratie. Dat daarmee een rechtvaardige maatschappij er nog niet is, soit, maar democratie is er mijns inziens een essentieel onderdeel van. Dat er ook nog verschillende soorten en maten van democratie bestaan, is een volgende kwestie voor een debat.
@16 Arnold,
Historisch materialisme vind ik waardevol als kader voor de geschiedsbeoefening. Zonder dat kader verval je in allerlei ad-hoc redeneringen.
@17 Joke,
Verdacht vind ik wat sterk uitgedrukt, maar Popper gaf met zijn piecemeal engineering een impuls aan de technocratische benadering van de politiek ten koste van de ideologische.
@18: Waarom is het ‘onvermijdelijk’, waar baseert Fukuyama dat op? Het is enkel wishful thinking, net zoals Marx nergens op baseert dat de eerstvolgende revolutie de laatste zal zijn. Fukuyama’s nirvana, waarin al die nare conflicten zijn uitgebannen, is mogelijk een fata morgana. Als je het ideologische conflict uit de politiek verwijdert dmv 1 superzuil, kunnen nl. anderssoortige conflicten wel eens de kop opsteken. (Misschien tiert het rechtspopulisme daarom wel zo welig – als bedriegelijke terugkeer van passie in de politieke arena.)
“Dat er ook nog verschillende soorten en maten van democratie bestaan, is een volgende kwestie voor een debat.” Precies. Maar de vraag is eigenlijk niet of democratie het beste is, maar of kapitalisme dat is.
@18
Er is een verschil tussen het “bewegings”-historisch materialisme en het beklemtonen van het belang van technische ontwikkelingen. Het eerste leidt tot het eschatologische idee dat het schitterende einde der tijden er aankomt en dat de bourgeoisie zijn eigen doodgravers aan het werk zet – waar geen menselijk handelen aan te pas hoeft te komen.
@4,Sjaak, inderdaad de Sovjet-Unie is een veel betere voorbeeld dan Joegoslavië
@19, Joke stelt ook een interessante vraag.
Wat je vooral van de geschiedenis kan leren is dat we er nooit van geleerd hebben. Ik neem aan dat de titel dan ook een retorische vraag is.
@18 Joke,
Fukuyama heeft tal van argumenten; hij had er een boek voor nodig om ze op te schrijven.
De belangrijkste redenering (heel summier) is dat de onderlinge concurrentie van staten hun elites ertoe dwingt de bevolking te scholen. Een geschoolde bevolking zal wellicht niet in opstand komen zolang de welvaart flink toeneemt. Maar als er stagnatie optreedt, zal een geschoolde bevolking zelf het heft in handen willen nemen, zal die gaan vechten voor democratie.
@22 GJ,
Ik stel – ietwat chargerend – dat je inderdaad niet van de geschiedenis kunt leren. In de plaats daarvan zou ik willen zeggen dat je historische sociologie moet bedrijven. Dat betekent dat je sociologische wetmatigheden gaat toetsen in de historie.
@23
En daarvoor had iemand als Jan Romein, officieel historisch-materialist maar in zijn geschiedschrijving merk je daar weinig van, de Zevende Faculteit in Amsterdam op het oog. Vooral ook ter voorkoming van herhaling van het fascisme.
O tempora, zeg ik als alumnus van deze faculteit.
@23: Wat je beschrijft klinkt eerder als een beschrijving van de eeuwige kringloop dan de beëindiging daarvan… Maar waar zet hij liberale democratie dan ter vergelijking tegen af, alleen tirannie of ook deliberatieve democratie? (Volgens mij ook dat laatste, want Chavez voelde zich geprikkeld tot een polemiekje.) Anyway, dat gaat allemaal niet over de zgn. onderbouw: het economische systeem. Dat corporatistische systeem wat wij hebben, dat innig verstrengeld is met de liberale democratie, zorgt volgens sommigen voor een wereldwijde onderdrukking zoals nooit eerder vertoond in de geschiedenis. Heeft hij het daar überhaupt over, over die onderbouw dus? (Ik zou het niet weten nl. – ik weet alleen dat hij zo’n anti-idealisme prediker is met een balk in zijn oog.)
” De belangrijkste redenering (heel summier) is dat de onderlinge concurrentie van staten hun elites ertoe dwingt de bevolking te scholen. Een geschoolde bevolking zal wellicht niet in opstand komen zolang de welvaart flink toeneemt. Maar als er stagnatie optreedt, zal een geschoolde bevolking zelf het heft in handen willen nemen, zal die gaan vechten voor democratie.”
Zie hier de reden voor de “ontscholing “van de bevolking die zich tegenwoordig voordoet , met een ASociaal Leenstelsel geen arbeiderskinderen die “nutteloze “vakken waar ze alleen maar opstandig van worden gaan studeren ….
@23:
De Verelendung van de slimmerikken eigenlijk?
Pingback: Saoedi-Arabië op weg naar goddeloosheid met vrouwelijke chauffeurs | Krapuul