‘Patriottisme en de daarmee verbonden soevereiniteit zijn grotendeels achterhaald in de huidige era,’ merkte ik op in Het steeds kleiner wordende blikveld van de sociaaldemocratie. Topeconoom Branko Milanovic (bekend van de olifantcurve) gaf voor deze opvatting een sterk argument: ‘Landen (en hun leiders) streven twee zaken na: soevereiniteit en welvaart. (…) Er bestaat een inverse relatie tussen deze twee doelen. (…) Landen kunnen slechts rijker worden als ze minder soeverein worden, dat wil zeggen meer globaal geïntegreerd.’
Deze inverse relatie werkt door in tal van politieke kwesties met betrekking tot de onafhankelijkheidskwestie van landen. Inzake deze onafhankelijkheidsproblematiek is links verdeeld. Interessant is How Socialists Should Think About National Independence Struggles van James Foley en Ben Wray waarin handzaam een aantal opvattingen de revue passeren voor wat betreft (vroege) socialistische ideeën erover.
‘Socialistisch nationalisme’
Onvermijdelijk startpunt is de vaststelling van Karl Marx en Friedrich Engels in het Communistisch Manifest: ‘De arbeiders hebben geen vaderland. Men kan hun niet ontnemen wat zij niet hebben.’ Maar de auteurs merken op dat Marx en Engels daarop onmiddellijk een kanttekening laten volgen: ‘Doordat het proletariaat moet beginnen de politieke heerschappij te veroveren, zichzelf tot nationale klasse te verheffen, zichzelf als natie te constitueren, is het zelf nog nationaal, zij het dan ook volstrekt niet in de zin van de bourgeoisie.’ Met andere woorden voordat socialisme internationaal verwezenlijkt kan worden is een tussenstap nodig, iets als ‘socialistisch nationalisme’.
Zelfs Leon Trotski, stellen Foley en Wray, vaak voorgesteld als een kosmopolitisch denker bij uitstek, was wars van doctrinair internationalisme. Als je jezelf hebt bevrijd van nationalistische vooroordelen, oordeelde hij, wil dat nog niet zeggen dat je dan snel miljoenen mensen van diverse origine zult kunnen overtuigen. Je zult nationale belangen en eisen, gevormd door de historische ervaring van volken, door praktische verbetering van levensomstandigheden moeten kunnen ondervangen. Dit idee komt terug bij de vorming van de Sovjet-Unie, vooral op instigatie van nota bene Jozef Stalin. Branko Milanovic daarover in Why was the Soviet Union created?: ‘Ze [de unie] is dus een ‘natuurlijk’ streven van volken die bevrijd zijn van de heerschappij van kapitaal, en – het belangrijkste punt – ze is zo open voor alle andere delen van de wereld die, vroeg of laat, ook vrij kunnen worden. De USSR werd niet gezien als een voltooide staat, maar als een staat met een open einde die zou groeien als socialisme zich zodanig verspreidt dat het alle Europese landen insluit, en misschien zelfs alle landen in de wereld.’
Zelfbeschikking
Totdat landen zich zouden aansluiten bij de USSR was ten behoeve van een socialistische zienswijze een praktische aanpak geboden. Die kwam er door het principe van zelfbeschikking van naties, zoals voorgesteld door Woodrow Wilson en Vladimir Lenin. Over wat dat in feite inhoudt heb ik in Omvolking ondergraaft het volkenrecht geschreven: ‘Bevolkingsgroepen kunnen met andere woorden zelf besluiten dat ze een volk zijn en recht op zelfbeschikking hebben, maar de formele erkenning van hun zaak hangt af van de internationale politieke machtsverhoudingen.’ Foley en Wray maken een gelijkaardige observatie: ‘Er zijn geen instrumenten die legitieme van illegitieme claims onderscheiden en er is geen uiteindelijke macht om een besluit te nemen – behalve, in de praktijk, die van de Verenigde Staten, die dankzij zijn overmacht gewoonlijk enige twijfel in zijn voordeel beslist.’
Bij alle twijfel ten aanzien van nationale strijd kan eventueel de praktische opstelling van Marx en Engels zelf een leidraad zijn. Foley en Wray constateren dat ze veel nationale onafhankelijkheidsbewegingen in alle vormen en maten en in verschillende graden van historische ontwikkeling steunden, maar dat betekent niet dat ze nationale projecten zonder meer onderschreven. Ze baseerden hun oordeel tactisch op hoe die projecten de belangen van de arbeidersklasse dienden en bewegingen de weg naar socialisme toe bevorderden.
Uitgelichte afbeelding: https://en.wikipedia.org/wiki/Rise_of_nationalism_in_Europe#/media/File:Frederic_Sorrieu_-_Universal_Democratic_and_Social_Republic_1848.jpg
(Public Domain)
