Neoliberaal EU-energiebeleid bepaalt de torenhoge gasprijzen, niet Rusland

Europa verkeert in crisis. Net nu de regio een koude periode doormaakt, rijzen de gasprijzen de pan uit. Dit euvel maakt duidelijk dat de transitie naar groene energie in geen enkel deel van de wereld een makkelijke klus belooft te worden. Indisch wetenschapper Prabir Purkavastha trekt er enkele lessen uit over hoe India de energietransitie niet mag aanpakken.

De hoge gasprijzen in Europa werpen een licht op de complexiteit van de transitie naar schone energiebronnen. Ze geven aan dat energiebeleid niet louter een kwestie is van kiezen voor de juiste technologie. Verder zitten aan de transitie naar groene energie ook economische en geopolitieke aspecten die mee in overweging moeten worden genomen.

Gasoorlogen in Europa kaderen in belangrijke mate in de grotere geostrategische veldslag die de VS momenteel leveren, met de NAVO en de crisis in Oekraïne als speerpunten. Het probleem voor de VS en de EU is dat de verschuiving van de energieafhankelijkheid van de EU richting Rusland torenhoge kosten zal meebrengen voor de EU.

Bij de huidige patstelling tussen Rusland en de NAVO wordt dit aspect niet meegenomen. Als de spanningen naar aanleiding van de crisis in Oekraïne op dit moment tot een breuk met Rusland zouden leiden, dan zal dit aanzienlijke repercussies hebben op de EU-inspanningen voor transitie naar schonere energiebronnen.

Met haar keuze voor een volledig op het marktprincipe gebaseerde benadering van de gasprijzen, heeft de EU haar probleem met de groene transitie alleen maar erger gemaakt. De door extreme vorst veroorzaakte stroomonderbrekingen in Texas van februari 2021 gaven reeds aan dat die marktgedreven beleidskeuzes niet werken bij ongewone weersomstandigheden.

De gasprijzen stijgen dan exponentieel, met als resultaat dat mensen in armoede wellicht geen andere keuze meer hebben dan de verwarming af te zetten. In de EU schieten de gasprijzen in de winter wel eens meer de hoogte in. In 2020 was dat het geval, in 2021 ook.

Uit deze Europese ervaring kan India één belangrijke les trekken inzake het beheer van zijn elektriciteitsnet: markten lossen het probleem van de prijszetting voor energie niet op. Ze vergen namelijk planning, langetermijninvesteringen en prijsstabiliteit.

Als de elektriciteitssector wordt overgelaten aan privé-maatschappijen – zoals dat nu in India tot de toekomstplannen behoort – zal dat catastrofale gevolgen hebben. Het manoeuvre om transportlijnen te scheiden van de elektriciteit die ze vervoeren gaat zonder meer die richting uit. De regering van Indisch premier Narendra Modi heeft de intentie de huidige Electricity Act (Elektriciteitswet) van 2003 in die zin te wijzigen.

Als we de knelpunten inzake de transitie naar groene energie willen begrijpen, dan moeten we dieper ingaan op de moeilijkheden die de EU vandaag ondervindt inzake gasbevoorrading. Nu ze steenkool en kernenergie afzweert en tegelijk zwaar inzet op wind- en zonne-energie, heeft de EU gekozen voor gas als brandstof voor de productie van elektriciteit.

De EU staaft haar keuze met het argument dat de koolstofuitstoot van gas lager is dan die van steenkool. Dat gas hooguit een kortetermijnoplossing is – in vergelijking met steenkool is de koolstofuitstoot van gas nog altijd goed voor half zoveel broeikasgassen – is een andere kwestie.

Zoals ik eerder al schreef, bestaat het probleem met groene energie erin dat er veel meer capaciteit moet bijkomen om seizoens- en piekfluctuaties op te vangen. In hun pleidooien voor de overstap naar schonere energiebronnen zagen de planologen dat aspect over het hoofd.

Streken in meer noordelijke breedtegraden kennen tijdens de winter kortere dagen en bijgevolg ook minder uren zonneschijn. In 2021 werd dit seizoensprobleem van zonne-energie in de EU nog verscherpt doordat er minder dagen met veel wind waren. Daardoor daalde de elektriciteitsproductie van windmolens.

Vanwege haar doelstelling om op korte en halflange termijn de uitstoot van broeikasgassen te verlagen, heeft de EU zwaar ingezet op gas. Gas kan gestockeerd worden om in te spelen op seizoens- en piekbehoeften.

Bovendien kan de gasproductie zonder enig probleem opgedreven worden vanuit gasvelden die al naargelang de behoefte extra gas kunnen oppompen. Dit vereist evenwel voorafgaandelijke planning en investeringen in extra capaciteit, om het hoofd te kunnen bieden aan seizoens- of piekfluctuaties.

Spijtig genoeg gelooft de EU voor het oplossen van al haar problemen sterk in de magie van de markt. Ze is afgestapt van langetermijnprijscontracten voor gas en opteert voor de spotmarkt¹ en voor kortetermijncontracten. Daarin verschilt de EU-aanpak van China, India en Japan die elk langetermijncontracten hebben afgesloten, met een index gekoppeld aan hun olieprijzen.

Waarom heeft in de EU de gasprijs een invloed op de prijs voor elektriciteit? Aardgas genereert immers slechts ongeveer 20 procent van de totale elektriciteitsproductie van de EU.

Spijtig genoeg voor de mensen in de EU werd niet alleen de gasmarkt maar ook de elektriciteitsmarkt ‘geliberaliseerd’ onder impuls van de markthervormingen binnen de EU. De energiemix voor het netwerk wordt bepaald door veilingen op de energiemarkt waar privé-elektriciteitsproducenten een bod uitbrengen, gekoppeld aan de hoeveelheid energie die ze aan het net zullen toevoegen.

Deze biedingen worden in ontvangst genomen en van laag naar hoog gerangschikt, tot er aan de voor de volgende dag voorziene vraag volledig is voldaan. De prijs van de laatste bieder wordt dan de prijs voor alle producenten.

In de taal van de discipelen van Milton Friedman – die bekend stonden als de Chicago Boys – is de door de laatste bieder geboden prijs de ‘marginale prijs’. Vanwege zijn ‘openbaring’ als gevolg van de veiling van elektriciteit op de markt, wordt die ‘marginale prijs’ meteen ook de ‘natuurlijke’ prijs van elektriciteit.

Voor lezers die de laatste verkiezingen in Chili zouden gevolgd hebben: Augusto Pinochet – militair dictator in Chili van 1973 tot 1990 – voerde de Chileense Grondwet van 1980 in. Het hierboven aangehaalde principe liet hij in die Grondwet opnemen bij wijze van constitutionele verankering van de neoliberale hervormingen in de elektriciteitssector van zijn land.

Hopelijk zal na de overwinning van links in de Chileense presidentsverkiezingen en het eerdere referendum over het herschrijven van de Chileense grondwet ook deze kwestie aandacht krijgen.

Hierbij is het interessant om weten dat het niet – zoals algemeen wordt gedacht – de vroegere Britse eerste Minister Margaret Thatcher was die de ‘hervormingen’ in de elektriciteitssector op gang trok, maar wel het bloedige regime van Pinochet in Chili.

Momenteel is aardgas een marginale producent² in de EU. Daarom bepaalt in Europa de gasprijs ook de elektriciteitsprijs. Dit verklaart de stijging met bijna 200 procent van de Europese elektriciteitsprijs in 2020.

Een rapport van de Europese Commissie van oktober 2021 stelt dat “de gasprijzen wereldwijd stijgen, maar meer in netto-importerende regionale markten als Azië en de EU. Tot nu toe zijn in 2021 de prijzen verdrievoudigd in de EU en meer dan verdubbeld in Azië, in de US zijn ze slechts verdubbeld.”

Door de marginale prijs als prijs voor alle producenten te nemen, worden de gas- en elektriciteitsmarkten aan elkaar gekoppeld. Het gevolg daarvan is dat een verdrievoudiging van de gasprijs op de spotmarkt, zoals onlangs het geval was, automatisch leidt tot een verdrievoudiging van de elektriciteitsprijs.

Het laat zich niet moeilijk raden wie bij dergelijke prijsstijgingen de raakste klappen krijgt. Ondanks het feit dat er vanuit verschillende hoeken kritiek kwam op het hanteren van de marginale prijs als elektriciteitsprijs voor alle leveranciers, ongeacht hun respectieve kosten, blijft in de EU het neoliberale geloof in de marktgoden onaangetast.

Voor zijn gasleveringen aan EU-landen heeft Rusland zowel langetermijn- als kortetermijncontracten lopen. President Poetin heeft de spot gedreven met de fascinatie van de EU voor spotmarktprijzen voor gas. Hij heeft ook aangegeven dat Rusland bereid is om meer gas aan Europa te leveren op basis van langetermijncontracten.

Volgens een artikel in The Economist heeft Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, in oktober 2021 gezegd dat Rusland niet het zijne bijdroeg om Europa over de energiecrisis heen te tillen.

In datzelfde artikel wezen analisten er evenwel op dat de “grote continentale klanten (van Rusland) onlangs nog hebben bevestigd dat Rusland zijn contractuele verplichtingen nakomt”. Er werd ook nog aan toegevoegd dat “er weinig hard bewijs is voor de bewering dat Rusland een bepalende factor is in de huidige Europese gascrisis.”

De kwestie die we in dit verband aan de orde moeten stellen, is de volgende: “Gelooft de EU in de efficiëntie van de markt, of doet ze dat niet?” De EU kan niet in de zomer, als de spotmarktprijzen laag zijn, staande houden dat de markten de beste optie zijn, en in de winter plots haar geloof afvallen en Rusland verzoeken de gasleveringen op te voeren om de marktprijs ‘binnen de perken te houden’.

Als die markten dan toch de betere optie zijn, waarom ze dan niet een handje toesteken door vaart te zetten achter de technische vergunning voor de Nord Stream 2-pijpleiding, die Russisch gas naar Duitsland moet brengen?

Zo komen we tot een netelige aangelegenheid: de verhouding tussen de EU en Rusland. De crisis in Oekraïne die momenteel de relatie tussen de EU en Rusland verzuurt, is ook nauw verweven met de gaskwestie. Het overgrote deel van het gas dat Rusland aan de EU levert, wordt aangevoerd via pijpleidingen die vanuit Rusland door Oekraïne en Polen lopen.

Ook de onderzeese pijpleiding Nord Stream 1 brengt Russisch gas naar Europa. Rusland zou nog meer gas aan Europa kunnen leveren via Nord Stream 2, de nieuwe onlangs voltooide pijpleiding. Maar dan moet de installatie eerst haar financieel-technische vergunning krijgen.

Het lijdt weinig twijfel dat de strubbelingen rond Nord Stream 2 niet louter met regelgeving te maken hebben. Ook geopolitieke factoren, gerelateerd aan de gasvoorziening van Europa, komen om de hoek kijken.

De VS hebben Duitsland onder druk gezet om de bouw van Nord Stream 2 tegen te houden. Bovendien hebben ze gedreigd met sancties tegen bedrijven die bij het pijpleidingsproject betrokken waren.

Voor ze in september 2021 aftrad als bondskanselier van Duitsland verzette Angela Merkel zich evenwel tegen de druk vanuit Washington om de werken aan de pijpleiding stil te leggen en dwong ze de VS in te stemmen met een ‘compromisvoorstel’.

De crisis in Oekraïne heeft Duitsland nog meer onder druk gezet om de ingebruikneming van Nord Stream 2 op de lange baan te schuiven, ook al betekent dat dan dat de tweevoudige crisis van de gas- en elektriciteitsprijzen nog nijpender wordt.

De VS komen versterkt uit deze worsteling. De EU zal immers afnemer worden van hun duurdere schaliegas. Op dit moment voorziet Rusland in ongeveer 40 procent van de Europese gasbehoefte. Als die bron opdroogt, zouden de VS, die nu ongeveer 5 procent van de Europese gasbehoefte leveren (volgens cijfers uit 2020) wel eens de slag van hun leven kunnen slaan.

Dat de VS zich verzetten tegen gasleveringen vanuit Rusland en tegen de ingebruikneming van Nord Stream 2 heeft evenveel te maken met hun steun aan Oekraïne als met hun ambitie te voorkomen dat Rusland te belangrijk wordt voor de EU.

Nord Stream 2 zou een rol kunnen spelen in de vorming van een gemeenschappelijke pan-Europese markt en kunnen leiden tot een hechtere band tussen de EU en Eurazië. Zoals eerder al in Oost- en Zuidoost-Azië hebben de VS ook in deze kwestie een gevestigd belang bij het afstoppen van handel die op geografische in plaats van op politieke leest is geschoeid.

In dit verband is het interessant om weten dat de huidige gaspijpleidingen vanuit de vroegere Sovjetunie naar West-Europa tijdens de Koude Oorlog werden gelegd. Blijkbaar achtte men geografie en handel toen belangrijker dan rigide Koude Oorlogspolitiek.

Als de VS hun aandacht toespitsen op de NAVO en de Indo-Pacifische regio, dan is dat omdat hun blik op de oceanen is gericht. Geografisch gesproken zijn de oceanen geen afzonderlijke wateren. Ze vormen een aaneengesloten geheel dat meer dan 70 procent van de aarde bedekt.

In dat samenstel van oceanen liggen er drie grote eilanden: Eurazië, Afrika en Amerika (hoewel de Britse geograaf Halford Mackinder, de bedenker van dit concept van wereldeilanden, Afrika eerder zag als een deel van Eurazië). Met 70 procent van de wereldbevolking binnen zijn grenzen is Eurazië veruit het grootste eiland. Daarom zijn de VS geen voorstander van die hechtere band.

Vanuit de uitdagingen die de klimaatverandering ons voor de voeten gooit, beleeft de wereld op dit moment misschien wel de grootste transitie ooit in de geschiedenis van de menselijke beschaving. Markten die onmiddellijke winsten boven maatschappelijke baten op lange termijn stellen, zijn niet in staat om aan de energietransitie als antwoord op die uitdagingen gestalte te geven.

Als gas voor Europa werkelijk de transitiebrandstof is, dan heeft Europa behoefte aan een langetermijnbeleid dat erop gericht is gasvelden die over afdoende voorraad beschikken in zijn gasnetwerk te integreren. Ook moet Europa maar eens ophouden met zijn spelletjes op het gebied van energie en de toekomst van het wereldklimaat met als doel de VS te plezieren.

Voor India is de les duidelijk. Markten bieden geen oplossing als het om infrastructuur gaat. India moet zijn heil zoeken in langetermijnplanning onder impuls van gedegen staatsmanschap.

Alleen op die manier kan het de elektriciteitsbevoorrading van alle Indiërs veilig stellen en de groene transitie van het land tot een goed einde brengen – in plaats van zich afhankelijk te maken van elektriciteitsmarkten die kunstmatig zijn opgezet door enkele regulatoren die regels vastleggen ten gunste van het privé-monopolie van elektriciteitsbedrijven.

The Geopolitics Behind Spiraling Gas And Electricity Prices In Europe werd vertaald door Ronald Decelle. Prabir Purkavastha is oprichter-redacteur van Newsclick.in, een digitaal mediaplatform. Hij is activist op het gebied van wetenschap en de beweging voor vrije software. Dit artikel kwam tot stand in samenwerking tussen Newsclick en Globetrotter.

Noten: