Onderstaand stuk schreef ik in de zomer van 2021 voor ‘Coronavirus & Anarchism: pandemic’s Anthology’, een inmiddels verschenen uitgave van de Anarchistische Groep Amsterdam (AGA), ook online te lezen.
Delen van de tekst zijn inmiddels achterhaald, Hugo de Jonge is vervangen door Ernst Kuipers, en de ‘heropening na de zomer’ van scholen is intussen een feit, ingehaald door hernieuwde sluiting en weer opening. Over vaccinatie gaat het weinig, en over omicron natuurlijk helemaal nog niet. Maar ik denk dat de essentie van mijn argumentatie allerminst achterhaald is. Nu graag nog een beweging die de argumentatie omsmeedt tot actie.
Longread
Net als iedereen zijn ook anarchisten overvallen door de corona-pandemie. Vrij snel werden de contouren van een aanpak zichtbaar in analyses en verklaringen. In veel van die analyses wezen mensen er vooral op hoe corona staten het excuus verschafte dat ze gretig gebruikten om de repressie op te voeren. Niet zozeer het virus als wel de lockdowns en wat die aanrichtten, werden doelwit van furieuze kritiek. Ik vond en vind dat problematisch, want juist de pandemie zelf vroeg en vraagt om een solidair en anti-autoritair antwoord.
De kritiek op lockdowns en dergelijke was helemaal geen onzin! Want ja, staten hanteerden hun uitgaans- en samenscholingsverboden behendig, ‘tegen het virus’. Mensen met kantoorbanen konden veelal thuiswerken: dat scheelde besmettingsgevaar via collega’s, en ook bespaarde het riskant vervoer in drukke bussen en treinen. Maar arme mensen die wel naar buiten moesten om de kost te verdienen, nog armere mensen die de straat op gedreven werden uit woede omdat ze inkomens kwijt hadden: pech gehad. En natuurlijk waren bij handhaving van lockdowns de doelwitten selectief gekozen: hoe donkerder de ‘overtreder’, hoe gretiger de handhavers, of het nu boa’s waren in Rotterdam of Carabinieri in Bologna.
Ook de selectiviteit van lockdowns sprong in het oog. Kids mochten niet op straat rondhangen, want avondklok. De kids mochten ook niet meer naar de kroeg, want lockdown. Dezelfde kids en anderen ‘mochten’ wel dag in dag uit naar slecht geventileerde en dus corona-riskante bedrijfsruimtes – callcentra, slachthuizen, distributiecentra – om daar ‘essentiële arbeid’ te verrichten. Dat virus werd op deze manier halfslachtig afgeremd – want dat drukke samenkomsten niet doorgingen scheelde besmettingen – maar mocht rondrazen als het bedrijfsbelang dat vereiste. Als de kids pech hadden, ‘mochten’ ze ook naar school waar het al niet veel veiliger was dan in een bedompte bedrijfshal. Wat heb je aan zo’n lockdown? Eentje die wel de fun uit het leven haalt, maar het virusgevaar hooguit halfslachtig indamt, en vaak zelfs dat niet?
Maar van hieruit kun je twee kanten op. Je kunt zeggen: effectievere lockdowns, graag! Weg met de gaten erin, weg met de hypocrisie, ga dat virus nu eens echt indammen! Dat was, vooral aanvankelijk, de benadering van een groep als Containment Nu. De kracht ervan was dat het duidelijk maakte hoe nalatig de overheid is in de taak die ze zichzelf wettelijk heeft toegedicht: het beschermen van mensen tegen ernstige ziekte. De zwakte was dat er voor een oplossing heel erg geleund werd op de overheid als onze redder, wat die overheid natuurlijk helemaal niet is. Dat doet trouwens aan veel van de kritische inzichten die in en om Containment Nu geformuleerd zijn, niets af. Wat mij betreft hebben we een bottom-up versie van containment en virusbestrijding nodig, maar daarover verderop meer.
Je kunt ook zeggen: weg met dat hele hypocriete en ineffectieve lockdownbeleid! Trotseer avondklok en samenscholingsverbod! Overtreed hun regels, weerstreef de repressie! En ga niet mee met het verhaal er achter: dat drastische beperkingen van samenkomsten en ontmoetingen nodig zijn om de pandemie in te dammen. Anarchisten in Griekenland en Italië, maar ook in Duitsland en Canada, legden hier de klemtoon. De eigen gezondheid en die van elkaar werd niet vergeten: om relatief safe te zitten maar niet in totaal isolement te raken, kon je als het ware je eigen bubbel vormen, en daar met elkaar afspreken welke mate van risico je acceptabel vindt. CrimethInc. koos zo’n lijn.
In deze pleidooien zat veel nuttigs, maar ik zag ook zwakke plekken. Te vaak gingen pleidooien tegen lockdowns gepaard met relativeringen van het corona-gevaar. Via cherrypicking slaagde men er dan in om wetenschappers te vinden die stelden dat het percentage mensen dat na besmetting daadwerkelijk ziek werd en dood ging, nauwelijks hoger was dan bij griep. Collega-wetenschappers namen zulke wetenschappers gedocumenteerd onder vuur, maar die kersen werd dan niet uitgekozen.(1) Ook trof ik in verslagen over protesten tegen lockdown-repressie een enkele keer de inmiddels toch echt wel volledig gediscretiseerde, maar toen ook al zeer dubieuze griep-vergelijking aan. Na een bericht uit april 2020 – van Dialectical Delinquents, gepost op de anarchistische website Enough 14 (2) – uit Thessaloniki, Griekenland, over voetbalsupporters die met traangas uiteengejaagd waren, lezen we dat er volgens de overheid 216 corona-doden waren in Griekenland. En dan er achteraan: ‘In het griepseizoen van 2018-2019 waren er 150 doden, toegegeven: over een langere periode’. Ja, je vergelijkt een heel griepseizoen met een pandemie die nog maar net is begonnen. En je laat ook het niet onbeduidende feit weg dat er tegen die griepepidemie geen beperkende maatregelen waren, en bij corona dus wel, hoe halfslachtig ook.
Verderop in hetzelfde stuk dezelfde vergelijking. Dan gaat het over Niger. ‘Botsingen als de politie mensen belet om naar de moskee te gaan tijdens de virus-avondklok’. En dan er achteraan: ‘Niger heeft 20 doden gehad door het virus. In 2019 waren er 59 doden door griep.’ Een paar weken corona vergelijken met een heel griepseizoen is misleidend. Aantallen griepdoden in een situatie zonder lockdown vergelijken met aantallen coronadoden met lockdown is ook misleidend, behalve als je bij voorbaat helemaal zeker weet dat lockdownmaatregelen sowieso geen enkel effect op besmettingen hebben. Maar precies dat was natuurlijk de vraag.
Een andere vraag dient zich aan: als de aantallen corona-doden in Griekenland en Niger toen al veel hoger waren geweest dan het aantal griepdoden, had(den) de schrijver(s) van dit verslag dan anders aangekeken tegen lockdowns? Wordt hier niet vooral ingespeeld op een gevoel dat die hele pandemie vreselijk werd overdreven om de staat van een repressie-excuus te voorzien? Ik geloof zelf dat avondklok en samenscholingsverbod sowieso verwerpelijk waren en afgewezen horen te worden. Maar daar hebben we geen relativering van corona voor nodig, geen het-is-maar-een-griepje praat.
Intussen ontbrak er in deze teksten iets heel essentieels: ambitie tegen de pandemie zelf. Het was alsof anarchisten zich enkel bekommerden om de gevolgen van de pandemie – mensen in nood te ondersteunen via mutual aid-projecten; door bescherming van onszelf en elkaar tegen het virus zoveel mogelijk te waarborgen met veilige bubbels; door te ageren tegen de lockdown-repressie en die ook daadwerkelijk te trotseren. Wat veelal werd bepleit en gedaan was: overleven in de pandemie, en intussen de strijd zo goed mogelijk gaande houden. Waardevolle, onmisbare zaken! Maar wat niet gedaan en nauwelijks zelfs maar bepleit werd was: de pandemie zelf bestrijden. De nalatigheid en ineffectiviteit van het staatsbeleid werd fel en met goede argumenten gehekeld. Maar van een eigen aanpak om de pandemie niet alleen te doorstaan maar ook te verslaan, was weinig sprake.
COVID werd gezien als weer een monsterlijk product van het kapitalisme. Dat kapitalisme moest dus weg, om ons van het pandemische gevaar te verlossen. Dat klopte allemaal, maar moest intussen niet ook de pandemie zelf gekeerd worden? Hadden we geen aanpak nodig die er voor zorgde dat steeds minder mensen besmet raakten, ziek werden en dood gingen vanwege het corona-virus? Dat laten we toch niet aan het systeem en de machthebbers over?
Ik vind dit hiaat frappant. Het is soms alsof veel anarchisten zeggen: het fascisme is een product van het kapitalisme, de overheid lost het niet voor ons op, maar zelf beperken we ons tot het overleven van de fascistische dreiging, we wagen ons niet aan het verslaan ervan met alle mogelijke en minstens een dozijn onmogelijke middelen. Het is soms alsof we in de klimaatbeweging wel vaststellen dat het systeem de schuld is en dus weg moet, maar ons niet inzetten om elk project en elk besluit te blokkeren, saboteren en torpederen waarmee nog meer fossiele brand- en grondstoffen worden gebruikt en dus nog meer dodelijk broeikasgas in de atmosfeer gebracht. En alsof het genoeg is om mensen te leren hoe je klimaatrampen – overstromingen, hittegolven, volg het dagelijkse nieuws van juli 2021… – via mutual aid kunt doorstaan. Dat zou toch merkwaardig zijn?
Met dit hiaat missen we ook nog eens kansen! Want een anarchisme dat niet alleen helpt om rampen te doorstaan maar ook om die rampen daadwerkelijk te keren, krijgt iets onweerstaanbaar aantrekkelijks. Wie wil er nu niet van verschroeiing en overstroming, steeds vaker en steeds heviger, af? Wie wil er nu niet van dat rotvirus af? Ik geloof dat anarchistische principes ons bij beide taken kunnen helpen. Wat hieronder volgt zijn wat suggesties richting een corona-aanpak die niet alleen de gevolgen van corona binnen de perken houdt, maar daadwerkelijk deze pandemie kan verslaan op een manier en met een effectiviteit die staten en autoritaire politieke stromingen nooit kunnen.
Maar eerst: ik ga het niet uitgebreid hebben over de zorg in engere zin, over ziekenhuizen, testbeleid en vaccinatie. Voor gezondheidsinstellingen geldt: in gemeenschapshanden brengen en organiseren op basis van zelfbeheer door personeelsleden, voor vaccinatie geldt: de greep van de commercie breken, weg met de patenten en dergelijke. De hele zorg natuurlijk kosteloos en vrij toegankelijk maken. Geen raketwetenschap, doodgewoon anti-autoritair antikapitalisme dus. Geen reden om er hier heel gedetailleerd op in te gaan. We gaan het vooral hebben over: hoe bedwingen we op sociale en anti-autoritaire wijze de pandemie? Daar gaat-ie.
Corona verspreidt zich door de lucht. Uit zichzelf kan dat virus niet reizen. Mensen vervoeren het virus. Ze ademen (en hoesten, en niesen) het uit, andere mensen ademen dan met virus besmette deeltjes weer in en raken besmet. Daar ligt dan ook ons aanvalspunt tegen de pandemie! Dat is de rationele, epidemiologische kern van lockdownbeleid: als je voorkomt dat mensen elkaar ontmoeten, voorkom je ook dat mensen elkaar besmetten. We wijzen de manier waarop de staat onze bewegingsvrijheid inperkt om ontmoetingen en besmettingen te voorkomen af. Terecht! Maar daarmee is de noodzaak om ontmoetingen te beperken niet weg. Het alternatief is Brazilië onder Bolsonaro, Nederland onder Rutte: een voortrazend virus, steeds meer zieken en ontzagwekkende sterftecijfers.
Wat we nodig hebben is het nuttige effect van een lockdown, maar dan van onderop, gezamenlijk door ons zelf, en zonder repressie. Heel in het begin van de pandemie zag je voorbeelden. Ouders en docenten wachtten in maart 2020 niet op schoolsluiting van hogerhand. Ze dwongen die feitelijk af, van onderop. Ze begonnen zelf de kinderen thuis te houden. Fabrieksarbeiders in de VS en Italië wachtten niet altijd tot de overheid de bedrijven dichtgooide waar ze werkten. Ze gingen in staking om dat af te dwingen, of minstens goede veiligheidsomstandigheden op de werkplek te eisen. Dat deden ze voor eigen gezondheid en veiligheid, niet om de pandemie als geheel te bestrijden. Maar je kunt de logica van dit soort acties wel doortrekken en er een strategie tegen corona uit destilleren.
We kunnen prima zeggen: niet hun lockdown, maar onze shutdown! Horeca dicht – door het personeel zelf, dat immers het meeste en meest directe gevaar loopt. Fabrieken dicht, want het zijn besmettingshaarden, net als het woon- werkverkeer. Scholen dicht, via een staking van docenten, een schoolboycot door leerlingen en via ouders die hun kinderen thuis houden, met name waar die te jong zijn om zelf zo’n boycot in de praktijk te brengen. Al dit soort plekken pas weer open als er adequate veiligheidsmaatregelen – vooral ventilatie – zijn genomen, en ook dan met flink afstand houden en mondkapjes op. Ja, die dingen helpen, maar vooral als vrijwel iedereen ze draagt. Ook hier zie ik een actiemogelijkheid: waarom niet, individueel en in groepsverband, het dragen van mondkapjes promoten op de plekken waar we wonen, werken, reizen, boodschappen doen? Een van hogerhand opgelegde mondkapjesplicht is onverteerbaar. Een van onderop geregelde afspraak dat we op onze werkplek, school, kantine, noem maar op mondkapjes dragen is vrije associatie in de praktijk – want waarom moet ik me associëren met mensen die mijn veiligheid in gevaar brengen door geen mondkapje op te doen?
Dit is de aloude anarchosyndicalistische strategie van de algemene staking in moderne bewerking. Staken tegen virusverspreiding! Met het stakingswapen kunnen we tegelijk afdwingen dat mensen die thuis zitten – vanwege de sluiting, maar ook als ze positief op corona zijn getest, als ze ziek zijn en dergelijke – van hun inkomen verzekerd blijven. De maatschappij gewoon een handvol weken zoveel mogelijk dichtgooien en platleggen – eigenhandig en gezamenlijk. Intussen gedragen we ons voorzichtig en zorgzaam: afstand houden, mondkapje, drukte mijden, afzien van samenkomsten.
Het lijkt hier misschien alsof we ons hier gaan gedragen zoals de overheid dat van ons vraagt: voorzichtig, met afstand, en soms met mondkapje. Oppervlakkig gezien is dat zo. We houden dan echter afstand – fysieke, geen sociale! – , niet omdat Rutte dat beveelt maar omdat we het zelf verstandig vinden. Wat is er anarchistisch aan het overtreden van ge- en verboden, enkel en alleen omdat het ge- en verboden zijn? Wat is er anarchistisch aan het om zeep brengen van iemand, enkel en alleen omdat er een wet is die zegt dat dat niet mag? Iets doen omdat het verplicht is, iets nalaten omdat het verboden is, dat is gezagsgetrouw. Iets doen omdat het verboden is, iets nalaten omdat het verplicht is, is net zo goed gezagsgetrouw, alleen in spiegelbeeld. De nee-fase van opgroeiende kinderen is slechts een stap in het groeiproces naar autonoom gedrag, niet meer. Autonoom doe je pas als je iets doet of nalaat ongeacht of de staat het verboden, verplicht of enkel toegestaan heeft, als je gewoon je eigen geweten en verstand gebruikt, je eigen plan trekt.
Het thuisblijven dat via een shutdown gerealiseerd wordt, dient draaglijk en mogelijk te zijn. Niet iedereen heeft een thuis, en vaak is het thuis onveilig bovendien. Een shutdown wordt niet veel als niet iedereen een veilige en relatief comfortabele plek heeft om te verblijven. Dat betekent werk aan de winkel, en de ruime ervaring inzetten die in anarchistische kringen met kraak- en bezettingsacties is opgedaan. De mutual aid waar anarchisten vaak in uitblinken, komt extra van pas voor al die mensen die ziek of in afwachting van testuitslag thuis zitten, en bijvoorbeeld ondersteuning nodig hebben bij de dagelijkse boodschappen. We doen die shutdown samen, we helpen elkaar door de akelige kanten van die shutdown heen zoals stakers en sympathisanten ervoor zorgen dat niemand honger lijdt en dakloos wordt vanwege inkomensverlies. En zoals bij de docentenstaking in West Virginia in de VS in 2018 er alternatieve dagbesteding en voedselvoorziening geregeld werd door stakers en hun organisaties (de lunch die kids op school kregen moest worden vervangen!), zo kunnen we zoiets in een shutdown tegen corona ook op poten zetten.
Het drastisch terugbrengen van ontmoetingen en besmettingen via zo’n shutdown kan natuurlijk niet het hele verhaal zijn: je kunt niet aan het staken blijven. We kunnen echter de stakingsdruk gebruiken om adequate veiligheid – afstand, ventilatie, mondkapjes – af te dwingen, of beter nog: het werkproces en de werkplek zelf reorganiseren en afspraken maken zodat het er veilig wordt. Dit gaat in de richting van arbeiderszelfbestuur, iets wat anarchisten bekend zal voorkomen.
Bij sommige bedrijven dringt zich natuurlijk de vraag op: moet dit werk sowieso wel gedaan worden? Als we toch aan het staken zijn en solidariteit aan het opbouwen, kunnen we net zo goed stilgelegde slachthuizen en wapenfabrieken – ik noem maar iets – helemaal dichthouden en mensen die daar werken intussen adequaat ondersteunen, op weg naar een andere plek in de maatschappij waar ze tot hun recht komen. Intussen zijn we in gedachte het terrein van de sociale revolutie binnengetreden, maar is dat een bezwaar?
Ik weet dat het bovenstaande een weinig realistisch klinkende schets is. Het is denkbaar, maar is het meer dan een anarcho-fantasie? Het aardige is echter dat we het kunnen uitproberen, in het klein. Mondkapjes dragen kan bijna iedereen. Ik weet dat het voor sommige mensen medisch of mentaal geen optie is. Het gaat me er om dat mensen voor wie daar geen obstakel ligt, niet zeuren en het ding gewoon dragen. Rond die mondkapjes kun je al kleinschalig campagne voeren (op zo’n kapje kan een logo! Waarom zie ik niet overal A’s met een cirkel op dat ding?(**). Een algemene staking trekken we niet zomaar van de grond met dertig of driehonderd anarchisten. Maar op school stoken tegen de heropening van de scholen na de zomer kan wel, als docent, als ouder en vooral ook als scholier. Wedden dat je snel een paar medestanders vindt? Voor werkplekken en horeca geldt hetzelfde. Beginnetjes maken kan in principe iedereen. Waarom je clublokaal of sociaal centrum niet uitroepen tot coronavrije safe zone, door daar goede afspraken te maken over afstand houden, mondkapjes dragen en ventilatie?
Door de gedachtegang achter deze aanpak helder te promoten – een solidaire aanpak die de pandemie aanvalt zonder in ruil daarvoor een repressieve staat aan te moedigen, een aanpak die tegelijk iets van een zelfbestuursalternatief voor deze maatschappij suggereert – doen we veel meer dan ‘enkel’ een pandemie dwarsbomen. We verbreiden een anarchistische houding, en een anarchistische gedachtegang er achter. En we vergeten natuurlijk ook niet om het systeem aan te wijzen als bron van de pandemie, en de machthebbers als degenen die de pandemie, al dan niet ‘gecontroleerd’ over ons uitstorten en intussen het geld hun kant op laten rollen.
Ik heb voor de hier beschreven aanpak ook al een leus. ‘Samen krijgen we corona onder controle’. Maar dan echt, en zonder te leunen op een staatsgezag dat de pandemie laat razen zodat het geld kan blijven rollen. Bij ieder daadwerkelijk solidair ‘samen’ zijn Mark Rutte, Hugo de Jonge en Jaap van Dissel zeer nadrukkelijk niet inbegrepen.
Noten:
(**) Die vlieger zal helaas niet makkelijk op gaan. We hebben niet zomaar mondkapjes nodig maar het serieuze werk: FFP2. Die voorzien we niet zo makkelijk van een eigen logo, zoals met stoffen mondkapjes wel kon. Stoffen mondkapjes zijn echter totaal niet adequaat. (Noot toegevoegd bij plaatsing op deze website)
1 ‘On the Anarchist Response to the Global Pandemic’, Montreal Counter-Information, gevonden via Enough 14 waar het op 5 februari 2020 verscheen/
Hier wordt verwezen naar de wetenschapper John P. Ioannadis, die meende te weten dat corona qua dodelijkheid nauwelijks gevaarlijker was dan griep. Misschien had zijn betoog destijds nog een zweem van geloofwaardigheid, en we waren in die tijd allemaal nog zoekende naar antwoorden. Intussen weten we dat hij niet alleen een tegenstander was van lockdowns, maar ook bij Trump aan het lobbyen was al voordat hij zijn argumenten via onderzoek openbaar had onderbouwd. Zie bijvoorbeeld: Stephanie M. Lee, ‘An Elite Group Of Scientists Tried To Warn Trump Against Lockdowns In March’,BuzzFeed, 24 juli 2020
2 ‘Contestavirus 12th – 21th of April’,The Plague and the Fire gevonden via Enough 14 waar het op 22 april verscheen.
Ook verschenen bijPeterStormt
Uitgelichte afbeelding: By US Navy Mass Communication Specialist 2nd Class Sara Eshleman – https://www.health.mil/News/Articles/2020/05/06/DoD-to-honor-nurses-during-National-Nurses-Week-2020, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=90056140
