Marie Meeusen groeide op bij Antwerpen, studeerde taal- en letterkunde in Gent en verhuisde in 2010 naar Nederland, vlak voor het kabinet Rutte I aan de macht kwam. Marie mediteert én analyseert graag. Ze werkt als freelance schrijver en heeft een coachingspraktijk waar ze ‘voice dialogue’ met reiki en creatief schrijven combineert. Met groeiende ongerustheid merkt ze dat ‘conspirituality’ steeds meer voeten aan de Nederlandse grond krijgt en dat deze ‘samenzweving’ – een alliantie van spiritualiteit met extreemrechts gedachtegoed – ook de grens met België oversteekt.
‘Mocht ik er hier niet meer zijn, dan kun je mij vinden bij MeWe.’ Een zachtaardige medecursiste die ik ken uit de jaaropleiding tot reikimaster, stuurt me dit bericht via Facebook Messenger, vlak na de bestorming van het Capitool in Washington. MeWe is het Amerikaanse sociale medium dat een groeiende populariteit kent onder ultraconservatieve complotdenkers, zeker nu het antisemitische, racistische gedachtegoed van QAnon actief van Facebook en Twitter wordt geweerd.
Haar tijdslijn toont een combi van anti-vaxx-slogans, kritiek op coronamaatregelen en spirituele spreuken. Twee boodschappen lopen door elkaar: enerzijds zet helende liefde ons in onze kracht, anderzijds zijn we willoze slachtoffers van een vijandige overheid die ons wil ‘muilkorven’. In een slecht vertaalde tekst bij een engelenplaatje wordt ‘patriotten en lichtwerkers’ gevraagd te bidden voor president Trump, een held die al jaren onvermoeibaar strijdt tegen een frauduleuze en vileine elite die hem permanent wil uitschakelen.
Hoe kunnen mensen die met liefdevolle, universele energie werken, zo onbesuisd propaganda voor de haatdragende despoot Trump verspreiden? Wat te doen: het gesprek aangaan of, om mijn gemoedsrust te bewaken, alle kennissen en collega’s blocken die deze ‘pastel QAnon-ideeën’ verkondigen? Deze medecursiste is bepaald geen uitzondering, het bizarre fenomeen verstoort al enige tijd mijn nachtrust.
*
In mijn coachingspraktijk gebruik ik naast reiki en creatief schrijven ook voice dialogue. Deze van oorsprong Jungiaanse en systemische methode is me erg dierbaar, omdat ze op speelse wijze inzicht biedt in starre, innerlijke dynamieken en licht werpt op denk- en gedragspatronen die soms al generaties lang worden doorgegeven. In een voice dialogue-opstelling geef je vanuit een centrale vraag ruimte aan verschillende stemmen in jezelf, zowel de primaire als de onderdrukte. Elke stem mag er zijn. De kracht van de methode huist in de vaardigheid jezelf te zien als een verzameling van verschillende, soms samenwerkende, soms conflicterende en elkaar verdrukkende, delen. Die delen kan je allemaal ontdekken en aanvaarden vanuit het neutrale, ‘bewuste ego’.
Op de tijdslijn van een collega voert de geagiteerde complotdenker het hoge woord. Deze voice dialogue-coach ging de laatste maanden door de spreekwoordelijke ‘rabbithole’: niet enkel de coronapandemie is een ‘scam’, ook de inauguratie van Joe Biden wordt bedrog genoemd. Commentaar op Amerikaanse complotdenkers als Simon Parkes en Charlie Ward legt uit dat de inauguratie die we op de buis zagen, bestaat uit vooraf opgenomen beelden van acteurs. In maart 2021 wordt Lichtwerker annex Verlosser Trump alsnog opnieuw president van de Verenigde Staten. (Ter verbijstering: een lichtwerker is in New Age-terminologie iemand die vanuit licht en onvoorwaardelijke liefde leeft en zo het bewustzijn op aarde nog ruimer en liefdevoller maakt.)
Volgens haar website – ze claimde de meest voor de hand liggende Nederlandse url – leidt ze al sinds 1988 andere coaches op in de voice dialogue-methode. Geschrokken benader ik het hoofd van de opleiding waar ik voice dialogue leerde. Hij antwoordt dat het instituut zich ver van complotdenken houdt. Maar voice dialogue is geen beschermde methode, dus verder kan hij hier niets aan doen. Als ik me vervolgens zelf op mijn bedrijfswebsite en sociale media van complotdenken distantieer, krijg ik vrijwel meteen een privébericht van een medecursiste: ik ben degene die voice dialogue besmeurt met deze insinuaties, ze neemt het woord ‘nestbevuiler’ nog net niet in de mond. In de chat van de beroepsorganisatie voor alternatieve therapeuten reageert de secretaresse aanvankelijk verward. Ze was nog niet eerder benaderd over dit fenomeen. Na ons gesprek ziet ze de reikwijdte van ‘conspirituality’ in Nederland en wil ze de kwestie bij het bestuur aankaarten. Of daar iets uitkomt, kan ze me niet beloven.
Van zodra ik online aankondig dat ik dit stuk wil schrijven, ontvang ik verontrustende getuigenissen. Mensen worden bedreigd, nu ze afstand nemen van hun oude, aan een snel tempo radicaliserende, spirituele gemeenschap. Ik word gewezen op het bestaan van een Nederlands netwerk met Q in de naam, dat ook tijdens de lockdown nog geheime bijeenkomsten organiseert. Ook werden er in korte tijd wel vier nieuwe kerken opgericht, om in groep mantra’s te kunnen blijven zingen. Ik huiver en klap de laptop dicht. Dit mogen anderen verder uitzoeken.
*
Het Engelse woord ‘conspirituality’ bestaat al een hele tijd. Terwijl QAnon in 2017 voor het eerst raadselachtige boodschappen op het controversiële internetforum 8chan postte, was ‘conspirituality’ al in 2011 het onderzoeksthema van Charlotte Ward en David Voas van de universiteit van Essex. Ze noemden het een vermenging van ‘the female-dominated New Age (with its positive focus on self) and the male-dominated realm of conspiracy theory (with its negative focus on global politics)’. Deze – op het eerste gezicht verrassende of zelfs tegenstrijdige – combi werd een decennium geleden al een snel groeiend online fenomeen genoemd, aangevuurd door ‘political disillusionement’.
De alliantie tussen spiritualiteit en antidemocratisch gedachtegoed is echter niet op het internet ontstaan. De Britse filosoof Jules Evans neemt in het artikel Nazi Hippies: When the New Age and Far Right Overlap (september 2020) de spiritualiteit van de nazi’s onder de loep. Hitler, Hess, Himmler en andere vooraanstaande nazi’s geloofden in alternatieve geneeswijzen en natuurlijke zelfheling, ze zworen bij organische en vegetarische voeding en waren fervente anti-vaxx’ers. Bekende nazi’s pendelden en legden kaarten voor ze beslissingen namen, ze consulteerden waarzeggers en psychedelica werden uitgeprobeerd bij Duitse soldaten. Het lijstje is indrukwekkend en confronterend. Evans ziet nog meer gelijkenissen. Uit de ‘Protocollen van de wijzen van Sion’, een fictief verslag van een vergadering van Joodse leiders uit het einde van de negentiende eeuw, werd zowel door nazi’s als QAnon geput. Complotdenken ondersteunt beide ontwrichtende, antidemocratische stromingen, de ultieme zondebok blijft in de duistere kern de Joodse elite.
*
Ook in Nederland is deze ‘samenzweving’ een snel groeiende succesformule. Uit BBC-onderzoek van voorbije zomer blijkt dat Nederland, na het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, het Europese land is waar de meeste QAnon-hashtags worden gebruikt. In spirituele en alternatieve kringen is het gedachtegoed online, ook zonder traceerbare hashtags, nog steeds onbeschaamd zichtbaar. Daniëlle Stotijn en Peter Bierhof maken in populaire YouTube-filmpjes al keuvelend ideeën van Amerikaanse complotdenkers behapbaar. Stotijn is een coach die zweverige teksten deelt over astrale, multidimensionale sprongen, ondersteund door de maancyclus en met ‘de Covid-ervaring als transitieportaal’. Haar Twitter-account is net als veel andere QAnon-accounts door het techbedrijf uit de ether gehaald. Bierhof heeft een Nederlandse vlag in zijn profiel en duikt dieper in de actualiteit. In een filmpje beweert hij dat de paus, een soort opperduivel, net gearresteerd is tijdens een elektriciteitspanne in het Vaticaan. ‘The storm has begun, we’re approaching the Great Awakening’: Bierhofs YouTube-kanaal, dat bulkt van QAnon-taal, heeft twaalfduizend abonnees. Ik probeer spaarzaam om te gaan met de clicks.
De QAnon-sjamaan die nadat hij het Capitool bestormde biologisch eten krijgt in de cel, kunnen we niet wegzetten als een gekke, domme Amerikaan. De alliantie tussen spiritueel en extreemrechts gedachtegoed is niet samen met het presidentschap van Trump verdwenen, maar vergoelijkt en voedt zelfs de vernielende rellen in Nederlandse dorpen en steden, na invoering van de avondklok.
*
Op tijdslijnen kun je het hellende vlak dat leidt naar sektarisch, antidemocratisch denken, al scrollend, rollend volgen. De omslag gebeurt niet na één slapeloze nacht onder de volle maan. Veel Facebook-vrienden betichtten, ruimschoots voor de coronacrisis, Nederlandse politici al van kindermisbruik. Hun insinuaties werden niet onderbouwd, het inzicht in de schaduwkanten van het establishment had hen immers via meditaties op de yogamat bereikt. Tegen dit onderbuikgevoel, gepresenteerd als feilloze, onschendbare intuïtie, valt met ratio niets te beginnen. Beseften deze vrienden dat ze met de hashtag #SavetheChildren de Trumpiaanse propagandamachine QAnon een extra boost gaven?
De scheidslijnen tussen coronasceptische clubs als ‘Viruswaarheid’ van Willem Engel of de – wat spiritueler gepresenteerde – club ‘Vrouwen voor Vrijheid’ enerzijds en radicaal, antidemocratisch gedachtegoed anderzijds zijn flou. Op de drukbezochte manifestatie van ‘Vrouwen voor Vrijheid’ in Haarlem begin januari, maakte frontvrouw Isa Kriens op het podium in haar speech sluikreclame voor Thierry Baudet én Lange Frans. De graancirkelrapper fantaseerde luidop over een aanslag op Rutte en verspreidt opruiende QAnon-ideeën in zijn raps en podcasts, Baudet wint net als Wilders nieuwe kiezers door wetenschap, politiek en mainstream media verdacht te maken. Wybren Van Haga transformeerde van frauduleuze huisjesmelker en schimmige VVD’er in een FvD-wolf in geitenwollen sokjes. Ook al werd zijn motie om alternatieve therapeuten weer aan het werk te krijgen tijdens de tweede lockdown afgewezen, zijn populariteit in spirituele en complementaire kringen groeit enorm. Willem Engel leek even, na het zomerse geflirt met Forum voor Democratie, het stemmenkanon te worden van de nieuwe partij ‘Vrij en Sociaal Nederland’. Het online partijprogramma is in frisse, progressieve coachtaal geschreven, maar bevat naast duurzame voorstellen ook Trumpiaanse echo’s: een soepelere ontslagregeling, ‘eenvoudigere regels bij ziekte’ en … Nederland moet uit de WHO stappen. Ook hier zegeviert het recht van de sterksten volop.
Een stuk van het hellende vlak dat leidt naar geradicaliseerd complotdenken is te begrijpen en ook nodig: een kritische houding tegenover coronamaatregelen is gezond en nodig in een democratie. Als dit coronabeleid echter gezien wordt als een complot van een kleine, duistere elite, worden debatten die juist zo urgent zijn, wel heel moeilijk gemaakt.
*
Nederland blikt terug op een zwalkend, neoliberaal coronabeleid, een logisch uitvloeisel en pijnlijke spiegel van tien jaar Rutte-doctrine. Dit beleid, gebaseerd op adviezen van een erg homogene club experts, heeft steun aan multinationals hoog op de agenda staan en treft kwetsbare burgers en sectoren ongemeen hard. Het etnisch profileren in de recent losgebarsten toeslagenaffaire toont hoe niet enkel de verzorgingsstaat uitgehold is. Ook de democratische rechtsstaat wankelt, de ruimte voor macht en tegenmacht, nuance en toenadering is ver te zoeken. Het wantrouwen naar de burger is diep.
‘Blind wantrouwen’ in wetenschap, mainstream media en de overheid: het is de mest waarop ‘conspirituality’ welig groeit. Deze houding sterkt problematische overtuigingen van ‘samenzwevers’: het eigen gevoel is betrouwbaarder dan wetenschappelijk onderzoek, de pers is omgekocht door het establishment en de farmaceutische industrie. Wantrouwen voedt ook antidemocratische, populistische, racistische politieke bewegingen. De meest kwetsbare ‘samenzwevers’ worden zo vogels voor de kat: ze steunen gedachtegoed dat hen niet enkel wantrouwt, maar ook misbruikt en minacht.
*
Als de mest het wederzijdse wantrouwen is, dan vormt het neoliberale klimaat in Nederland de wortels van deze akelige ‘samenzweving’. Dus volstaat het niet om het verhaal te vertellen van stoute algoritmes van techbedrijven, die zorgen voor wat Arjen Lubach de ‘fabeltjesfuik’ doopte. Ook als we louter inzoomen op karakterstructuren of soelaas zoeken in psychotherapeutische trajecten, missen we essentieel begrip voor wat dit denken zo laat groeien.
Een breed, maatschappelijk discours is nodig. Maar dat is niet eenvoudig in een land waar de grootste schreeuwers zendtijd krijgen en verdere polarisatie meer kiezers lijkt te beloven dan bezinning, toenadering en verbeelding. Als Jesse Klaver in de talkshow Op1 voorstelt om de geprivatiseerde kinderopvang gratis te maken, krijgt hij meteen de vraag of hij bereid is om daarin samen op te trekken met zijn rivaal Wilders. Inhoudelijk wordt zijn voorstel meteen opzij geschoven. In dit verarmde publieke debat zie ik bijzonder weinig ruimte voor nuance, laat staan dat er ingegaan wordt op nieuwe visies of paradigmaverschuivingen. Terwijl de uitdagingen die we als samenleving het hoofd moeten bieden, toch echt gigantisch zijn.
*
De spirituele, meditatieve taal lijkt in het eerste opzicht een alternatief te bieden voor deze denkarmoede, deze neiging tot sensatie, polarisatie en populisme. Maar ook deze werelden tonen enorme tekorten, die het succes van ‘conspirituality’ voor een groot stuk verklaren.
In betere tijden vormden politieke debatten een ver-van-hun-bed-show voor veel ‘samenzwevers’. Het gezamenlijke gesprek over complexe, mondiale uitdagingen was vrijwel onbestaand. Liever werd via Facebook een tijdstip afgesproken om samen in een groepsmeditatie regen boven brandende bossen te visualiseren. Dit beperkte politieke bewustzijn reduceert nu het complexe, gelaagde overheidsstelsel tot een ‘deep state’ van een paar onzichtbare politici en ceo’s.
De collectieve woede over het coronabeleid cirkelt sterk rond de eigen navel en de eigen gemeenschap van gelijkgestemden: ‘mijn gezonde lijf wordt beperkt in bewegingsvrijheid’, ‘ik wil geen vaccin voor mijn kind’. There is no such thing as society: de verantwoordelijkheid van en tegenover de hele gemeenschap is buiten spel gezet of vrijwel onzichtbaar gemaakt, ‘burgerplicht’ vormt geen argument. New Age-stromingen voeden deze individualistische houding al decennialang en zijn enorm populair in het doorgedreven neoliberale Nederland. De nieuwe wereld kan in de eerste plaats bereikt worden door kwantumsprongen in je individuele bewustzijn; een duurzame levensstijl of bewuster reis- en consumptiegedrag worden niet gezien als primaire, collectieve oplossingen. In je eigen kracht staan, goed voor jezelf zorgen, je immuniteit een boost geven en positieve intenties uitzenden, zullen leiden tot een liefdevolle plek voor iedereen die ontwaakt is.
Dit ‘spiritueel darwinisme’ gaat in coronatijden heel ver. ‘Immunoshaming’ gebeurt volop: zij die zwaar ziek worden door corona hebben dit aan hun levensstijl en beperkte bewustzijn te danken. Oude en zieke mensen vormen ‘dor hout’. Of zelfs: wie sterft, was voorbestemd om in de materiële, angstige 3D-klei te blijven steken, wie van milde corona herstelt, kan dit beschouwen als een ascentieproces en zal ‘gekroond’ mee opstijgen naar de veelbelovende, hoogbewuste 5D-dimensie, een prachtig veld voor ontwaakte lichtwerkers, waar de liefde regeert.
*
Theodor Adorno stelt zich in 1947 in zijn Theses against Occultism, met de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust op het netvlies, afwijzend op tegenover alle manifestaties van occultisme. Hij beschouwt spiritualiteit als een ‘regressie van bewustzijn’, een onderdeel van de laatkapitalistische ideologie van de middenklasse. Een occulte levenshouding wees volgens hem op het onvermogen om met de gruwelijke uitwassen van de moderniteit om te gaan. De moderne mens is niet bij machte maatschappelijke verschijnselen met elkaar in verband te brengen en betekenisvol te duiden. Daarom kijkt hij omhoog naar de sterrenhemel, om daar de hemellichamen in een betekenisvol verband te plaatsen.
Deze kritiek valt in de historische context volledig te begrijpen en behoudt haar waarde: het is essentieel om te kijken naar mechanismen van ‘spiritual bypassing’. Veel religieuze én spirituele stromingen bevestigen nog steeds de heersende ideologie en bijhorende sociale constructies. Ze openen zelden de deur naar gedegen systeemkritiek en of een essentieel andere inrichting van de maatschappij.
Maar zingeving, ook spirituele zingeving, is eigen aan het mens-zijn, net als de behoefte om te behoren tot een liefdevolle gemeenschap. Heeft de ontkerkelijking wel plaatsgevonden? Is er niet eerder sprake van ‘herkerkelijking’? In beangstigende crisistijden, wanneer fysieke ontmoetingen zo beperkt zijn, wordt de hunkering naar zingeving en gemeenschap nog groter. Covid-19 legt bovendien onze wereld genadeloos onder het vergrootglas. Als we een spirituele levenshouding a priori en vanop elitaire afstand afwijzen, wijzen we voor een groot stuk ook de zoektocht af naar manieren om samen uit de crisis te komen. En met die afwijzing duwen we de ander, de medemens, nog dieper het duistere hol van radicalisering in.
Hoe kunnen we een start maken, nu we elkaar vooral online moeten vinden? Welke journalist of onderzoeksgroep heeft dit complexe en groeiende gevaar echt goed op de radar? Wat kunnen we in het onderwijs doen? Socratische gesprekken zijn een fantastische methode om stil te staan bij het eigen denken, maar hoe vormen we veilige praatcirkels in Teams?
In Amerika ontstond de Conspirituality Podcast, een uitstekend initiatief dat in wekelijkse podcasts de alliantie tussen spirituele, alternatieve, ‘faux-progressive’ werelden en extreemrechts complotdenken gedegen in kaart brengt en onderzoekt. In de ‘redpilled’-lijst op de website kan je checken hoe diep vooraanstaande ‘influencers’ en ‘teachers’ in het konijnenhol zijn gezakt. Ook Lorie Ladd staat op de lijst. Ze is een Amerikaanse ‘ascension teacher’ die Trump in haar ‘channelings’ een lichtwezen en megakatalysator noemt, haar Facebookpagina telt ook vijftien likes van mijn Facebookvrienden. Een meditatiegoeroe die beweert dat Covid weg te mediteren valt, een bekende yogaleraar die tot groepsknuffels oproept? Zij komen beiden ook op de lijst terecht. Gelukkig zijn er in de buik van de Angelsaksische ‘wellness-wereld’ steeds meer figuren en verenigingen die zich uitdrukkelijk distantiëren van complotdenken en neofascistisch gedachtegoed: neem een kijkje op de pagina’s van ‘Yoga International’, Marianne Williamson of Jeff Brown, om er een paar te noemen.
Er zijn inmiddels talloze Nederlandse – en ook steeds meer Belgische – ‘influencers’ die zich online uitspreken tegen coronamaatregelen, daarbij onwetenschappelijke bronnen gebruiken en antidemocratisch gedachtegoed verspreiden. Sommigen van hen gebruiken opruiende taal, anderen noemen Trump een lichtwerker. Het voelt echter ongemakkelijk en zelfs onveilig om in dit artikel in mijn eentje aan ‘naming and shaming’ te doen. Kan dat de taak worden van een betrokken gemeenschap, die de onderliggende discussies voert en daarbij het onderzoek naar de ideologische voedingsbodem niet schuwt?
Nederlandse en Belgische spirituele kringen vloeien de laatste jaren steeds meer in elkaar over: in samenwerkingen bij retraites, ceremonies en festivals. Een steeds neoliberaler beleid dat institutioneel racisme legitimeert, met opruiende politici, een kille samenleving waarin elke langetermijnvisie gebaseerd op zorgzaamheid of duurzaamheid ontbreekt? Dit is niet enkel een Nederlandse realiteit. Daarom pleit ik voor een gezamenlijk initiatief van de Lage Landen: samen aan de slag, in de Nederlandse grond én in de Vlaamse of zelfs Belgische klei van mijn vaderland.
*
Er is gelukkig een begin, ook in onze contreien. In de Facebookgroep ‘Complementair met vertrouwen in de wetenschap’ vinden complementaire therapeuten, yogaleraren, masseurs en homeopaten elkaar. Voor de groepsleden sluit de liefde voor antroposofie, meditatie, tantra of lichaamswerk allerminst het respect voor reguliere wetenschap uit. Ze betreuren collega’s, vrienden en familieleden die zich totaal verliezen in complottheorieën en achter extreemrechtse politici aanhollen, ze analyseren wat ze zien gebeuren en delen wetenschappelijke bronnen om fake news te ‘debunken’. Volgende stappen worden besproken: het benaderen van beroepsorganisaties, het schrijven van een manifest? Centraal staat deze vraag: hoe kan de liefde gedeeld worden voor een spirituele levenshouding die zorgzaam en inclusief is, ook naar de meest kwetsbare mensen? Het is een heuse zoektocht, naar een houding die ver weg blijft van nepspiritualiteit die boven de medemens en realiteit zweeft en pasklare antwoorden zoekt, schuldigen met de vinger wijst en met kwantumsprongen wil vluchten uit het collectieve leed dat onze samenleving treft.
*
Ik heb al meerdere coronapatiënten met chronische klachten geholpen met reiki op afstand. Een Amerikaanse moeder die op lichtwerker Trump stemde, benaderde me toen haar middelste zoon aan een overdosis heroïne overleed. Ik zond troostende energie over de oceaan, terwijl zij met rillingen op haar rug voelde hoe haar dode zoon haar omarmde en zijn neus in haar grijze haren drukte. Hoe deze heling op afstand precies werkt, kan ik niet verklaren. Natuurlijk kijkt de academicus in mezelf nog steeds neerbuigend naar de reikimaster. Voice dialogue helpt me om me daar minder druk om te maken. Sinds ik bewust ruimte maak voor het onverklaarbare, is mijn leven mooier geworden, mijn hoofd vrijer. Als ik contact maak met de sterren en besef hoe eindeloos complex alles en iedereen met elkaar verbonden is, voel ik helder waar mijn taak ligt, hoe ik bij kan dragen.
Enkele weken voor mijn vader aan ALS overleed, zag ik in een ayahuascaceremonie dat ik mijn hand op zijn achterhoofd moest leggen. Toen ik dat de dag daarop deed, brak hij voor het eerst in tranen uit en konden we samen huilen om zijn naderende dood. Zeven jaar later redigeerde ik, tijdens de eerste lockdown, de autobiografie van de bevriende sjamaan die deze ceremonie begeleid had.
Deze sjamaan stopte met het organiseren van ceremonies en werkt nu als vrijwilliger op corona-afdelingen. Ook startte hij recent een opleiding tot verpleegkundige. Toen ik naar zijn motivatie voor deze carrièreswitch polste, antwoordde hij: ‘We moeten zijn met wat er is. Er is veel leed. Als je de stem hebt om je uit te spreken, gebruik dan je mandaat. Of stap in het veld en doe het werk dat moet gebeuren.’
door Marie Meeusen, oorspronkelijk verschenen bij De Wereld Morgen
- Uitgelichte afbeelding: eigen foto AJvdK
