De corona-catastrofe, de COVID-19 pandemie, vergt een scherpe houding van linkse en radicale mensen. Dat betekent: nadenken, van gedachten wisselen, lastige vragen onder ogen zien. Het betekent ook: putten uit de eigen theorieën en die bruikbaar maken voor een radicale praktijk die iets uitmaakt. In en tegen de pandemie. In en tegen de maatschappelijke catastrofe die in haar kielzog op gang komt. Voor anarchisten betekent dat wat mij betreft: laten zien hoe nuttig anarchistische opvattingen en praktijken juist nu kunnen zijn. We zijn als anarchisten veel te bescheiden. En die bescheidenheid kost mensenlevens, potentieel ook die van ons zelf. Laat ik eens wat punten noemen.
De heilige economie
De corona-pandemie blaast elk idee omver dat ‘de markt’, particulier winststreven en wat daarmee samenhangt, deze ziekte kan bedwingen en de gevolgen ervan zelfs maar tot enigszins draaglijke proporties kan terugbrengen. Omdat farmaceutische bedrijven winst najagen op een markt voor medicijnen, staakten ze bijvoorbeeld na de uitbraak van SARS in 2003 al snel het zoeken naar een vaccin. De SARS-epidemie werd vrij snel bedwongen, de urgentie voor een vaccin verdween, en daarmee ook het vooruitzicht van een lucratieve afzetmarkt voor het vaccin. Dat wreekt zich nu. Want SARS wordt veroorzaakt door een corona-virus, net als de huidige pandemie. Was de zoektocht naar het vaccin tegen SARS destijds niet stopgezet, dan zou de zoektocht naar een vaccin tegen de aan het SARS-virus verwante veroorzaker van COVID-19 nu al een stuk verder zijn, zo betoogt deskundige in virusbeleid Jason Schwartz in The Atlantic.(1) De tijd die verloren is gegaan, vertaalt zich in heel veel mensenlevens, in heel veel mensen die dood gaan zonder dat ze dood hadden hoeven gaan. Dit krijg je als je de ontwikkeling van medicijnen onderwerpt aan de logica van de markt, van kapitalistische bedrijfsvoering.
Voor de mensen die nu COVID-19 oplopen en er ernstig ziek van worden, schiet de zorg volstrekt te kort. Er zijn te weinig ziekenhuisbedden. Er zijn te weinig plaatsen in de intensive care (IC), en te weinig IC-verpleegkundigen en IC-artsen. Er is te weinig beschermend materieel. In het ene land is het tekort groter dan in het andere, maar het patroon is betrekkelijk standaard. Waarom die tekorten? Bezuinigingen, ter wille van ‘efficiency’. De just in time filosofie die je in de industrie ziet, is vertaald naar de zorgsector; er is maar net genoeg van alles voor de dagelijkse noden, zolang er geen epidemie toeslaat. Dit is kostenbeheersing, geworteld in het idee dat publieke diensten als de zorg aan commerciële criteria horen te voldoen, alsof het bedrijven zijn. Niet artsen, maar managers zetten de toon, niet medische kennis maar boekhoudkundig inzicht domineert. Dat wreekt zich in overvolle ziekhuizen, overbelaste intensive care, overwerkte gezondheidswerkers die ook nog eens te weinig beschermd worden en zelf levensgevaar lopen. Dit krijg je als de gezondheidszorg onderwerpt aan de logica van de markt, van kapitalistische bedrijfsvoering.
Fabrieken moeten blijven draaien, arbeiders moeten er blijven werken, bussen moeten arbeiders naar de fabriek kunnen brengen, winkels moeten de spullen vanuit de fabrieken aan consumenten kunnen verkopen, die klanten moesten dus naar de winkel kunnen. Elke onderbreking van deze zaken gaat ten koste van de opbrengst, de afzet, de winst. Het hele proces draait om productie en dienstverlening voor de afzetmarkt, vanaf de winkel op de hoek tot en met de wereldmarkt die alle winkels op alle hoeken omvat in een op winst gericht mechanisme bijeenbrengt. Regeringen stonden dus helemaal niet te popelen om lockdowns af te kondigen. En terwijl ze wachtten en slechts met tegenzin lockdowns doorvoerden, greep de pandemie verder om zich heen. Dit krijg je als je regeringsbeleid onderwerpt aan de logica van de markt, van de Lockdownskapitalistische beleidsvoering.
Lockdowns
Maar regeringen waren vanwege die markt en die kapitalistische bedrijfsvoering niet erg behulpzaam. Regeringen zelf hadden jaar na jaar die marktwerking immers doorgedrukt. En tegen de ziekte zelf wisten regeringen zich nauwelijks raad. Toen de pandemie begon toe te slaan, stonden regeringen voor de keus. Het was duidelijk dat mensen beter niet in groepen bijeen konden komen, dat ze afstand van elkaar dienden te houden en dergelijke. Grote openbare samenkomsten bleken haarden van besmetting. Festivals, godsdienstige plechtigheden, de horeca, maar ook het samen komen in kantoor en de fabriek: levensgevaarlijk riskant. Maar al die dingen stilleggen? Dat ging niet bepaald voortvarend.
De logische stap was: stilleggen, zulke activiteiten. Al snel heette dat een lockdown. Maar regeringen aarzelden en treuzelden bij het instellen van zo’n lockdown. Sommigen aarzelen en treuzelen nog steeds. Anderen zijn al openlijk aan het praten om zo’n lockdown maar weer op te heffen. Het getreuzel en geaarzel heeft redenen. De druk om aan lockdowns al weer een einde te maken heeft soortgelijke redenen. Het feit dat het uitgaansleven en de scholen vaak wel, maar de industrie doorgaans niet, werd stilgelegd in een lockdown, was ook niet voor niets. Die redenen zijn allemaal samen te vatten met dat ene woord: ‘de economie’. Oftewel: het kapitalisme in vol bedrijf.
Het is dus niet waar dat de regeringen de pandemie met groot enthousiasme aangrepen voor daadkrachtig overheidsbeleid. Enthousiasme voor lockdowns ontbrak in de meeste regeringskringen volledig. ‘De waarheid is dat in de huidige neoliberale economie (…) elke grootschalige beperking die de beweging van kapitaal, arbeid en waren hindert, gezien wordt als “contra-groei” en dus als onwenselijk door regeringen en bedrijven’.(2) China wachtte na het bekend worden van de uitbraak weken met de afkondiging van een lockdown in Wuhan. Trump wilde er aanvankelijk niet aan. Boris Johnson wilde er aanvankelijk niet aan. Maar Rutte wilde er eigenlijk ook niet aan. Het RIVM zag aanvankelijk ook vooral nadelen aan een verregaande lockdown. ‘Als je alles op slot gooit, stopt de BV Nederland’, aldus RIVM-boegbeeld Jaap van Dissel in een Volkskrant-interview op 12 maart, toen Noord-Brabant al een beetje ‘op slot’ ging maar in andere delen van Nederland de ernst van de toestand nog niet echt door wilde dringen.(3) Karakteristieke beeldspraak: de BV Nederland!
Pas toen de epidemie tot grote ontwrichting en paniek – en dus ontregeling van die heilige productie-voor-de-markt! – bleek te leiden, kozen regeringen ervoor om de ontregeling van economie en maatschappij een gecoördineerd en gecontroleerd karakter te geven, deels om dreigende chaos voor te zijn, deels om ook nog enige geloofwaardigheid overeind te houden in de ogen van een bevolking die van een regering bescherming van de volksgezondheid meent te mogen verwachten.
Heel leerzaam is wat er in Wit-Rusland gebeurt. Een dictator die het probleem ontkent en de maatschappij lekker productief ongestoord laat. Boze mensen die zich zorgen maken en een petitie gelanceerd hebben. Al 165.000 mensen hebben de petitie getekend. Wat eisen ze in die petitie? ‘Wij hebben een lockdown nodig. Wij willen leven.’(4) Deze mensen eisen zelf een lockdown! Als er een Europees land is met wel hele lompe politiestaatneigingen en- praktijken, dan is het wel Wit-Rusland. Maar de druk om bedrijven te sluiten komt niet uit het bewind, maar uit de maatschappij zelf. Hier geldt overigens wel de opmerking: ‘be careful what you wish for…’, want zo geweldig is een lockdown nu ook weer niet. Maar daarover later meer.
Het is keer op keer het vertrouwen in ‘de markt’, de prioriteit die gegeven wordt aan de kapitalistische economie als hoogste norm, die een effectieve strijd tegen de pandemie de das om heeft gedaan. Het minste wat we kunnen zeggen is dus: breek met die markt als je deze pandemie wel stevig aan wil pakken. De ontwikkeling van medicijnen en vaccins is een maatschappelijke taak, daar hoort ieder streven naar winst buiten te staan. De gezondheidszorg is een taak van de maatschappij, niet van kapitalistische ondernemingen. En de vraag of het okay is dat mensen ja dan nee samenkomen, dient beantwoord te worden zonder ons te laten gijzelen door ‘de economie’, dat magische woord waarmee winstgevende productie voor de markt wordt bedoeld. Weg met markt en winst, weg met ‘de economie’. Antikapitalisme is essentieel bestanddeel van elke serieuze aanpak van de pandemie. Maar antikapitalisme is nog niet automatisch anarchisme. Want er is ook nog de staat.
Laten we eens nader naar die lockdowns kijken. Daar steekt dus iets zinnigs in: mensen thuis houden, ervoor zorgen dat mensen elkaar zo min mogelijk ontmoeten, het samenkomen van groepen en menigten tegengaan, en daarmee besmetting helpen voorkomen. Maar er steekt ook iets kwalijks in: het opgelegde karakter ervan, de overheidsdwang. Zelfs als regeringen iets zinnigs proberen, weten ze zelden iets beters te bedenken dan het doorvoeren van verordeningen en verboden. Dat is levensgevaarlijk. Het ondermijnt en verplettert het morele besef van mensen, met zeer nare gevolgen.
Mensen vertrouwen de overheid vaak al niet, en met zeer gegronde reden. Als diezelfde overheid ons nu een bepaald gedrag oplegt, dan keert het terechte wantrouwen tegen de regering zich maar al te snel tegen het veel minder terechte wantrouwen tegen wat die regering nu voorschrijft. Zo krijg je dat mensen expres zich niet aan de voorschriften gaan houden, juist omdat het overheidsvoorschriften zijn. Zo maken mensen zich makkelijker wijs dat ‘coronafeestjes’ een soort anti-autoritaire verzetsdaden zijn. Terwijl zulke feestjes eigenlijk vooral verwerpelijke samenkomsten zijn waarmee mensen spelen met de levens, niet alleen van zichzelf en elkaar maar ook van anderen aan wie ze de besmetting weer verder door kunnen geven. Maar ja, als de politie jouw feestje heeft verstoord, wordt het een beetje een sport om een volgend feestje te organiseren op een wat beter geheim gehouden plek.
Wie mensen uit de psychologie van ‘Het mag niet? Dan doe ik het juist wel!’ wil trekken, kan maar beter breken met dat verbieden. Dan pas ontstaat er de nodige ruimte voor adviezen en voor het opvolgen ervan, voor het luisteren naar experts zonder hun woorden als wet te hoeven aannemen. Wie deze ruimte wil, kan maar beter de opgelegde lockdown afwijzen en het noodzakelijke thuisblijven van onderop door te duwen en vorm te geven, in wat ik al eens een shutdown heb genoemd. Wij leggen de maatschappij, en vooral die heilige economie, zelf wel stil. Dat laten we maar beter niet over aan de overheid, aan de staat met haar weinig verheffende bedoelingen en belangen. Zelf doen, met directe druk en actie. Bij uitstek een anarchistische insteek.
Stappen naar zo’n shutdown? Arbeiders zelf die werkplekken stilleggen door middel van stakingen wijzen al een richting aan. Met zulke stakingen proberen arbeiders in ieder geval al betere veiligheid op de werkplek zelf af te dwingen, maar soms ook daadwerkelijk sluiting van bedrijven wegens het besmettingsgevaar voor wie er moet werken. In Italië (5) en in de VS (6) zijn zulke stakingen er al volop (geweest). In Nederland ontbreken wel de stakingen, maar niet bepaald de noodzaak er voor. ‘Een miljoen mensen, in uiteenlopende beroepen, lopen kans op coronabesmetting op het werk’, zo maakte de vakcentrale FNV op 9 april op haar website bekend.(6) Waar blijven concrete oproepen tot algemene staking nu – natuurlijk niet in de zorg en dergelijke, maar wel in de rest van ‘de economie’? Staken, niet zozeer om respect af te dwingen, maar simpelweg tegen het levensgevaar dat verplicht samen komen op onveilige werkplekken maar al te vaak betekent! Waar is het wachten op?
Nu kun je zeggen: nou en? Of mensen nu vrijwillig thuisblijven of vanwege de angst op boetes, maakt niet uit. Of het nu gaat van staatswege via lockdown, of uit de maatschappij zelf via shutdown: als we maar thuisblijven en daarmee het virus geen kans geven! Maar zo eenvoudig is het niet. De regering dwingt ons tot thuisblijven, niet uit onbaatzuchtige zorg voor ons welzijn, maar uit kapitalistische en bestuurlijke afwegingen. Vandaag zeggen die afwegingen: veelal allemaal zo veel mogelijk binnen blijven en afstand houden – maar ga wel naar je werk als dat niet thuis kan…! Gisteren zeiden die afwegingen nog: alsjeblieft, blijf sowieso naar je werk gaan, zet je dagelijks leven gewoon zo veel mogelijk voort. Morgen zeggen die afwegingen: hervat het dagelijks leven maar weer zo veel mogelijk. Ook als die hervatting hernieuwde blootstelling aan besmetting betekent. En gisteren, vandaag en morgen is dan ‘de economie’ de oppergod waarvoor we die offers hebben te brengen. Die oppergod wijs ik dus af, zoals ik elke autoriteit afwijs.
Als we dan enkel zijn thuisgebleven vanwege de lockdown en het risico op straf – en niet uit eigen voorzichtigheid en zorgzaamheid naar anderen – dan hervatten we het vrolijke leventje weer, en hebben we morgen ronde twee van de pandemie. Hoe meer we ons gedrag laten bepalen door verordeningen, wetten en verboden, hoe minder we onze eigen verantwoordelijkheid blijven nemen. Dat kan ons – als regeringen de lockdowns op gaan heffen terwijl de corona-kust nog geenszins veilig is – nog duur komen te staan.
Daarom dienen we afstand van de lockdown te houden en er geen enkele verantwoordelijkheid voor te nemen. Thuisblijven waar enigszins mogelijk, afzien van samenkomsten en van frequent fysiek contact met uiteenlopende mensen afzien, dat doen we dus als eigen keus, onder eigen voorwaarden en op onze eigen manier. Niet omdat de regering het heeft verordonneerd. En ja, we dienen door te gaan met dat thuisblijven, met afzien van samenkomsten en van frequent fysiek contact met veel mensen zolang het besmettingsgevaar nog te groot is. Ook als de regering zou zeggen dat het weer ‘mag’. Sterker: precies het groene licht van overheidswege zouden we, zolang de boel niet een heel groot stuk veiliger is, maar beter kunnen beantwoorden met: wij blijven thuis! Wij staken! Wat verboden is, is daarmee nog niet verkeerd. Maar wat mag, is daarmee nog geen wijsheid. We trekken in ons gedrag dus maar het beste ons eigen plan, we hebben dat geweten en bewustzijn toch niet voor niets? Gezagsgetrouwheid heeft in dit alles geen plek. Kritisch onze eigen koers bepalen des te meer.
En de politiestaat?
Er is nog iets gevaarlijks aan de lockdowns. Ik geloof weliswaar niet dat ze zijn ingegeven door de behoefte van regeringen om landen tot complete politiestaten om te vormen. Als regeringen dat als topprioriteit hadden gehad, dan hadden ze die lockdowns wel sneller, enthousiaster en doortastender doorgevoerd. En dan was de discussie over het stopzetten van die lockdowns nu niet zo wijd en zijd te horen, ook in bestuurlijke kringen. Maar ik denk wel dat, nu de lockdowns er zijn, krachten binnen de staat er behendig gebruik van maken om hun bevoegdheden verder uit te breiden.
Er is wel degelijk het gevaar van een oprukkende politiestaat nu die lockdowns zijn ingesteld. Je ziet het aan de boetes, en in andere landen ook gevangenisstraffen, voor wie zich niet aan uitgaansverboden en dergelijke houdt. Je ziet het ook aan sommige verboden zelf. Dat je slechts in je eentje of in twee- of drietallen naar buiten mag, is tot daar aan toe: de staat legt hier op wat we ook zonder die staat maar beter kunnen doen. Dat je je reden om buiten te zijn zou moeten vertellen aan een agent, gaat alweer een stuk verder: besmetting hangt samen met ontmoetingen, niet met de reden van het feit dat je buiten bent. Op weg naar de winkel of gewoon een blokje om, dat gaat geen agent iets aan. En dat je bijvoorbeeld maar een keer per dag een uur buitenshuis zou mogen zijn is ook bespottelijk. Zo’n regel geeft politiemensen meer ruimte om mensen staande te houden en erger. Aan de strijd tegen besmettingsgevaar voegt het heel weinig toe: hoe veel of hoe weinig ik er op uit ga maakt weinig uit, zolang ik in mijn eentje ben en afstand hou van iedereen die ik tegen kom. En de bevoegdheid om in woningen binnen te gaan tegen echte of vermeende samenkomsten gaat echt kwaadaardig ver, hoe asociaal ik sommige van zulke samenkomsten ook vind.
Ik maak me wel degelijk zorgen over verder teloorgaan van onze vrijheid. Allerlei elementen van het lockdown-beleid zouden wel eens in stand of minstens on stand-by kunnen blijven, ook als we allemaal allang weer naar kantoor en fabriek ‘mogen’. En ook al worden ze wel geschrapt, dan nog houdt de staat ze paraat en heeft ze de toepassing ervan mooi kunnen oefenen. Het zijn maatregelen die tegen een opstandige bevolking nog wel meer van pas kunnen komen dan louter tegen de verbreiding van een naar virus. Zorg op dat punt is wel degelijk zinnig en nodig. Maar ik denk niet dat de overheid overgegaan is tot lockdowns en thuisblijfbevordering, enkel en alleen om politieagenten de ruimte te geven om boetes uit te delen en huizen binnen te vallen. Het is een bijkomstigheid, waar repressieve krachten in en vanuit de staat natuurlijk behendig gebruik van proberen te maken. Het is echter niet de kern van de lockdown, ‘intelligent’ of anderszins.
Vijf anarchistische stellingnames
Om in deze wirwar van economische en bestuurlijke belangen wegwijs te worden, zijn scherpe anarchistische stellingnames dus duidelijk behulpzaam. Tegen de kapitalistische markt: dat is stellingname nummer 1. Tegen de staat en haar dwangbevoegdheden: dat is nummer 2: geen overheid stuurt ons naar huis! Voor zelfbepaling en eigen verantwoordelijkheid: dat is nummer 3: we geven onze eigen levens vorm, ook in coronatijd. Voor zorgzaamheid en solidariteit op basis van gelijkwaardigheid: dat is een mooie nummer 4. Daarom blijven we nu zo veel mogelijk thuis en bij elkaar vandaan in fysiek opzicht. En 5. directe actie om verandering te brengen in wat staat en kapitaal ons oplegt, in dit geval in de vorm van verplicht werk in veelal onveilige omstandigheden. Bijvoorbeeld: staken!
Antikapitalisme, anti-autoritarisme, persoonlijke autonomie, wederkerige hulp en ondersteuning als methode, en directe actie als wapen. Het zijn klassieke anarchistische stellingnames die ons helpen te navigeren in het maatschappelijke mijnenveld waarin de corona-pandemie woedt. We mogen met die principes best iets assertiever te werk gaan. En nogmaals,waar blijven die oproepen tot een algemene staking?
Noten:
1 James Hamblin, ‘You’re Likely to Get the Coronavirus’, The Atlantic, 24 februari 2020 ; gevonden via Stephen Buranyi, ‘How profit makes the fight for a coronavirus vaccin harder’, The Guardian, 4 maart 2020 dat ook meer relevante informatie en inzicht bevat.
2 Ani Maitra, ‘COVID-19 and the neoliberal state of exception’, Aljazeera, 29 maart 2020
6 Voor de Verenigde Staten onder meer ‘Workers launch Wave Of Wildcat Strikes As Trump Pushes for “Return To Work” Amidst Exploding Coronavirus’, It’s Going Down, 25 maart 2020 ; Julia Conley, ‘“The Strike Wave Is In Full Swing”: Amazon, Whole Foods Workers Walk Off Job to Protest Unjust and Unsafe Labor Practices’, Common Dreams, 30 maart 2020
7 Erna Bosschart, ‘Miljoen mensen loopt gevaar op coronabesmetting tijdens werk’, FNV, 9 april 2020
– Ook verschenen bij: PeterStormt
