Zo. 74 dode mensen, weggevaagd in Irak door een Nederlandse luchtaanval. Vergissing, uiteraard, het keurige Nederland zou zoiets nooit moedwillig doen. Toch? O ja, de minister van defensie betuigt spijt en kijkt of er ergens wat geld gevonden kan worden om nabestaanden te helpen. De premier van destijds weet nergens van, de premier van nu kan zich niet herinneren op de hoogte te zijn gesteld. Detail: de premier van destijds en die van nu zijn dezelfde Rutte. Niemand treedt af, niemand neemt verantwoordelijkheid. Dat trekt enige aandacht. Niemand maakt zich druk over het bombardement. Zo goed als niemand bespreekt de context ervan. Dat trekt veel minder aandacht. En dat is kwalijk.
De toedracht
Even stapje voor stapje.(1) Op 3 juni 2015 gooit Nederlands militair personeel vanuit een Nederlandse F16 explosief materiaal op Hawija. Doelwit is kennelijk een bommenopslagplaats van IS, de kalifaatsdictatuur tegen wie Westerse landen vanaf 2014 een episode in de Oorlog Tegen Terrorisme hebben gelanceerd waaraan ook Nederland geruime tijd meedeed met bombardementsvluchten. De explosieve lading treft doel, de boel ontploft. Een wijk er vlak naast wordt echter ook weggevaagd.
Het Amerikaanse Pentagon sprak na snel onderzoek van ‘onbedoelde nevenschade’, dat infame begrip ‘collateral damage’, het eufemisme voor burgerslachtoffers. Hennis, minister van Defensie in Nederland vertelt een week later doodleuk: ‘Voor zover op dit moment bekend, is er geen sprake geweest van Nederlandse betrokkenheid bij burgerslachtoffers door luchtaanvallen in Irak.’ Ze houdt dat later vol. ‘“Het is niet zo dat je gelijk een complete wijk of regio plat legt. Dat komt door die smart weapons waarover ik net sprak” , aldus die minister drie weken nadat door Nederlands toedoen een wijk volledig was weggevaagd.’ Was ze niet op de hoogte van wat er echt gebeurd was? Dan was ze voor haar onwetendheid – slechte communicatie met of in haar ministerie – verantwoordelijk. Was ze wel op de hoogte? Dan loog ze. In beide gevallen was onmiddellijk aftreden volgens parlementair-democratische normen logisch geweest. Natuurlijk gebeurde dat niet.
De jaren erna lopen er onderzoeken. Op 18 oktober 2018 komt naar buiten wat er is gebeurd:(2) meer dan zeventig doden. Ook burgers dus, lang niet allemaal IS-strijders. Het bleek dat vlakbij de bommenopslag heel veel vluchtelingen verbleven. ‘De NOS sprak onder meer een Irakees die zegt dat hij als informant deze informatie wel heeft doorgegeven aan het Iraakse leger. Of deze informatie de Nederlandse luchtmacht heeft bereikt, is onduidelijk.’ De aanwezigheid van vluchtelingen was ‘ algemeen bekend’ bij mensen ter plekke, aldus de NOS. ‘Toch is er gebombardeerd.’
De allergunstigste uitleg van deze hele bloedige gebeurtenis is een zeer ernstige blunder met zeer tragische gevolgen. We gaan er tenminste nog maar even niet van uit dat Nederlandse militairen gedacht hebben: laten we eens fijn een groot bloedbad aanrichten onder gevluchte Irakezen, en/of dat daartoe van hogerhand opdracht is gegeven. Maar zo’n fatale fout is al erg genoeg. Het minste dat je daarbij van verantwoordelijken mag verwachten is: opening van zaken geven en politiek verantwoordelijkheid nemen. Nee hoor, niets daarvan. Pas na geduldig journalistiek graafwerk kon het verantwoordelijk gezag niets anders meer dan toegeven dat er iets mis was gegaan.
De verantwoordelijkheid
En hoe reageert dat gezag? Met gedraai en ontwijkingen. De huidige minister van defensie, Bijleveld, erkende in een brief de Nederlandse verantwoordelijkheid voor het dodelijke bombardement. Van schadevergoeding kan echter geen sprake zijn volgens haar, dat is een taak voor Irak. Maar een ‘gebaar van goede wil’, een fonds om de stad weer op te helpen bouwen, zit er misschien wel in.(3) Dit kabinet regeert met fooien, zoals ook docenten deze maand hebben mogen ervaren. Rutte, destijds oorlogspremier en nu nog steeds ontwijkpremier, probeert ons intussen wijs te maken dat hij van niets heeft geweten. Is hij niet op de hoogte gesteld dan? ‘Er staat mij niets van bij’.(4) Mogelijkheid 1: hem is deze informatie wel degelijk verstrekt, dat weet hij dondersgoed, maar hij liegt er over. Mogelijkheid 2: het is hem verteld, maar hij is het straal vergeten vergeten. Mogelijkheid 3: het is hem niet verteld. Maar of hij nu liegt, geheugenverlies leed of ambtenaren heeft die hem niet adequaat informeren: hij is verantwoordelijk. Minister Bijleveld erkende:’Als minister ben ik verantwoordelijk, ook voor het handelen van mijn voorganger’. En ja. ‘Dit is niet juist. Dat had anders gemoeten.’
In een parlementaire democratie – voor jongere lezers die zoiets niet hebben meegemaakt: dat is een stelsel waarin politici niet alleen gekozen worden, maar ook verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun daden – hoort een minister die het parlementair onjuist inlicht, gewoon af te treden. Een motie van wantrouwen met dat doel haalde echter geen meerderheid. Nu ben ik anarchist, geen parlementair democraat. Maar dat wil nog niet zeggen dat ik het acceptabel vind als ministers de Tweede Kamer voorliegen. Ze liegen dan namelijk ook tegen mij, als onder meer potentiële kiezer van die Kamer, ook als ik aan dat kiezen weiger deel te nemen. Het beleid waarover ze liegen – dodelijke oorlogsvoering in dit geval – voeren ze bovendien uit met mede van mij afgeperst geld, ook wel ‘belastingen’ genoemd. Ik geloof niet in ‘de democratie’ en ‘de rechtsstaat’. Maar ik eis wel van politici dat ze zich aan hun eigen democratische en rechtsstatelijke regels houden waarmee ze ons altijd om de oren slaan als het ze uitkomt. En liegen over zulke halszaken is altijd verachtelijk.
De context
Bij dit alles is er nog iets dat me buitengewoon extra stoort. De discussie gaat over politieke verantwoordelijkheid, aansprakelijkheid, transparantie en dat soort zaken. De discussie gaat veel te weinig over wat er feitelijk is gebeurd. Maar er zijn dus 74 mensen om het leven gebracht door militair geweld. Dat geweld wortelde waarschijnlijk echt in een vergissing: gebrekkige inlichtingen over de omgeving van het doelwit. Maar zulke vergissingen worden altijd gemaakt, ze zijn onvermijdelijk. ‘Nederlandse F-16’s werden tussen 2014 en 2016 en in 2018 ingezet in Irak en Syrië als onderdeel van een grote internationale coalitie. Daarbij werden vanuit Jordanië 2100 luchtaanvallen uitgevoerd.’(5) Tweeduizend plus honderd keer vlogen er militaire vliegtuigen boven die twee landen en wierpen er bommen en degelijke op af. Natuurlijk gaat dat eens in de zoveel tijd mis, in de zin dat er ‘onbedoelde nevenschade’ wordt berokkend, burgers de dood in worden gejaagd. Wie dat echt niet wil – en wie wil dat wel? – dient van dit soort militaire operaties af te zien.
‘Doel van de missie was om IS te bestrijden.’ Pech als je vlak naast een plek zit waarover inlichtingen zeggen dat er zich IS-soldaten of wapenopslagplaatsen bevinden. Pech trouwens ook als je geronseld bent door IS en voor de keus staat tussen deelnemen aan IS of anders afgemaakt worden. Feitelijk ben je dan slachtoffer van IS. Maar krijg je dan een bom op je hoofd, dan ben je geen burgerslachtoffer, maar ‘legitiem doelwit’ van de anti-IS-coalitie. Hoeveel van zulke slachtoffers heeft die coalitie intussen gemaakt? En hoeveel daarvan zijn voor rekening van Nederland? Het bombardement op Hawija was waarschijnlijk een wel heel treurige vergissing. De oorlog waar die vergissing deel van uitmaakt is echter inherent misdadig, net zoals de eerdere Westerse aanval op en bezetting van Afghanistan (vanaf 2001) en Irak (vanaf 2003) dat waren. Daar zou het best eens iets meer over mogen gaan. Waar is wat ooit bekend stond als de vredesbeweging? Waar zijn wij?
Noten:
3 ‘Kabinet erkent Nederlandse luchtaanval boven irak met 70 doden’, Nu.nl, 4 november 2019
4 ‘Bijleveld doorstaat motie van wantrouwen na onjuist informeren van Kamer’, Nu.nl, 5 november 2019
5. Zelfde als noot 2
Ook verschenen bij PeterStormt
