Joke Kaviaar, verzetsstrijdster en publiciste, zit intussen bijna zes weken gevangen. Ze heeft nog ruim vier weken te gaan. De staat heeft haar opgesloten wegens enkele door haar geschreven artikelen, en omdat ze aan een protestactie deelnam in een gemeenteraadszaal. Artikelen en protestactie richten zich tegen de vervolging van vluchtelingen waar de Nederlandse staat zich dag in dag uit schuldig aan maakt. De combinatie van kritiek en actie, van woord en daad, vond de staat zo ernstig dat ze Joke Kaviaar uiteindelijk tien weken celstraf oplegde. Maar er is – naast deze afweging van het staatsgezag – een tweede reden waarom ze vast zit. Die is minstens zo belangwekkend als de eerste.
Die tweede reden is simpelweg deze. De staat ontmoette, in zijn streven om Joke aan te pakken, te weinig tegenkrachten. Plat en simplistisch gezegd: de staat wilde haar opsluiten, en de maatschappij liet het toe. Sociale bewegingen van welke aard dan ook zijn er niet in geslaagd om de staat met zoveel tegendruk te confronteren dat de overheid de vervolging van Joke opgaf en haar met rust liet om van gedoe af te zijn. De prijs die sociale bewegingen wisten op te leggen aan het staatsgezag – in de vorm van dwarsliggerij en kritiek, van verzet en verlies aan legitimiteit – was en is helaas zo gering, dat de staat met de vervolging van Joke Kaviaar kon wegkomen. Tot nu toe althans. Sterker nog: relevante organisaties die de prijs hadden kunnen verhogen, en die dat vanuit hun formele doelstelling hadden horen te doen, hebben dat nagelaten. De krachten die wel hun best deden en doen, waren te gering in omvang en kracht, en niet altijd zo scherp als ze beter wel hadden kunnen zijn.
NALATIGE ORGANISATIES
Welke organisaties waren zo nalatig? Ik noem er drie: Amnesty International, de Nederlandse Vereniging van Journalisten en de FNV. Niet schrikken, ik ben niet opeens soft geworden, ik heb in deze organisaties geen enkel vertrouwen. Maar als ze hun officiële doelstellingen serieus hadden genomen, waren ze voor Joke opgekomen, en dan vraag ik me af of de Staat der Nederlanden deze vervolging had doorgezet. Wat bedoel ik?
In het vorige stuk zette ik uiteen dat de staat Joke aanpakte via een opruiingszaak vanwege artikelen die ze schreef. Maar die artikelen waren eerder voorwendsel dan de echte reden om haar op te sluiten. De echte reden was: een verzetsfiguur tijdelijk uitschakelen, en het type verzet waar ze voor staat verzwakken en ontregelen. In die zin is de opruiingszaak een bijzaak, hoe raar dat ook klinkt.
Maar bijzaak of niet, de vrijheid van kritiek in woord en geschrift wordt er ernstig mee ingeperkt en aangevallen. Vrijheid van meningsuiting geldt als fundamenteel mensenrecht. Je zou zeggen dat organisaties die voor mensenrechten opkomen, op hun achterste benen zouden staan toen ze van de opruiingszaak tegen Joke lucht kregen. Je zou zeggen dat Amnesty zich allang en met grote kracht had laten horen. Joke Kaviaar zou, als ze vast zat in Rusland of Turkije, allang zijn uitgeroepen tot prominent politieke gevangene voor wie we ons dienden in te zetten. Maar ze zit vast in het keurige Nederland, en Amnesty zwijgt. Ik ben niet verbaasd: de agenda van gevestigde mensenrechtenorganisaties wijkt zelden erg ver af van de agenda van de mogendheden wier liberaal-democratische ideologie ze in hoge mate weerspiegelt. Maar ik vind wel dat Amnesty hier aangesproken hoort te worden als zijnde volstrekt nalatig: ze laat een politieke gevangene, opgesloten voor het uiten van haar mening, in de steek. Dat is wel degelijk een schande.
Net zo nalatig is de Nederlandse Vereniging van Journalisten, die de persvrijheid hoog heeft zitten, maar kennelijk alleen als het niet te veel kost. Een publiciste – feitelijk een collega van door deze vereniging vertegenwoordigde journalisten – zit vast wegens haar publicaties, en de genoemde journalistenvereniging had zich voor haar uit horen te spreken. De vrijheid die Joke nu is afgepakt, is voor andere publicisten immers een stukje minder gegarandeerd nu haar vervolging een precedent heeft geschapen. Alweer, verbaasd ben ik niet: keurige organisaties als deze journalistenvereniging branden hun vingers niet graag aan controverse, en de standpunten die Joke verdedigt worden helaas door weinigen ondersteund. Maar het is wel degelijk een schande dat de Nederlandse Vereniging voor Journalisten geen vinger voor Joke – en daarmee op dit front geen vinger voor de vrijheid van meningsuiting en kritiek – heeft uitgestoken.
FNV
Dan hebben we nog de vakbondsfederatie FNV. Ook die doet niet voor Joke wat ze, gezien haar eigen organisatorisch belang en haar formele principes, hoort te doen. Hier betreft het niet de meningsvrijheid maar de organisatievrijheid waarbij een vakbond – zou je toch denken? – toch belang heeft. Twee van de tien weken die Joke momenteel uit zit, is straf voor een protest in de gemeenteraadszaal van Zeist. Dit soort protesten – rond andere thema’s, maar met eenzelfde graad van ‘ordeverstoring’ – zijn er wel vaker. Ik roep er eentje in herinnering. Op 26 november 2018 verschaften 150 metaalarbeiders zich toegang tot het gebouw van metaalwerkgeversvereniging FME. Het betrof hier een actie van de FNV in de strijd om een betere CAO in de metaalsector af te dwingen. Het was een bezettingsactie, de ondernemersclub sprak van “inbraak” en klaagde over “intimidatie”(1). Stevige klachten, maar van strafvervolging tegen de 150 actievoerders en/of tegen de FNV is verder niets vernomen, vermoedelijk omdat die intimidatie en dergelijke buiten het fantasierijke brein van de FME niet bestond, de veel te keurige FNV kennende.
Maar sowieso was het afzien van zo’n strafvervolging vanuit de metaalbazen en de overheid bezien, waarschijnlijk tactisch verstandig geweest. Ze zagen wellicht het tafereel in gedachten al voor zich: 150 aangeklaagden in een rechtszaal met een publieke tribune propvol solidaire collega’s, en nog eens honderden boze arbeiders aan het protesteren rond het gerechtsgebouw, voorzien van heftrucks en ander zwaar materieel… Geen goede pr voor de metaalondernemers, en niet erg goed voor het aanzien van het bevoegd gezag dat er wel erg partijdig zou uit komen te zien. Je spot als ondernemersclub, maar ook als overheid, nu eenmaal liever niet met een vakbond met honderdduizenden leden en een goed gevulde stakingskas. Die kapsel je in, die knuffel je dood, maar die ga je niet nodeloos provoceren, want dan kan ze zich vrij opeens wel eens als arbeidersbond beginnen te gedragen, al is het meer voor eventjes en aan de oppervlakte…
De FNV juridisch aanpakken wegens zo’n bezettingsactie, daar begint de staat dus niet aan. Het juridisch aanpakken van een handvol anarchisten die opkomen voor vluchtelingen is echter een makkie. Maar door die anarchisten, waaronder dus Joke Kaviaar, met succes te vervolgen en Joke er zelfs voor de cel in te sturen, creëert de staat weer een precedent dat tegen de FNV gebruikt kan worden. En dát zou de FNV zich aan dienen te trekken. Een volgende keer, als FNV-ers een bezetting organiseren, kunnen ondernemers iets makkelijker om stafvervolging roepen, met verwijzing naar het vonnis tegen het raadszaalprotest in Zeist waarvoor Joke dus ook vast zit.
Voor zover de organisatie- en actievrijheid van arbeiders de FNV echt aangaat en interesseert, had ze zich tegen de schepping van dit precedent, en dus tegen de strafvervolging van Joke Kaviaar tenminste rond die raadszaalactie, horen te keren. Met een leuke bezettingsactie bijvoorbeeld, om het punt te maken. Maar zelfs een kritisch persbericht en een solidariteitsverklaring kon er kennelijk niet af. Ten derde male: verbazing voel ik niet. Maar kwalijk is deze nalatigheid wel, en vooral: hierdoor wordt het werk voor de repressieve overheid tegen Joke en mensen als zij nodeloos extra makkelijk. Joke zit dus mede vast omdat Amnesty, de Nederlandse Vereniging van Journalisten en de FNV dat toegelaten hebben. En er zijn meer mainstream organisaties waarvan iets dergelijks kan worden gezegd.
Dat doet er toe in dit soort zaken. Justitie, Openbaar Ministerie, rechtbanken: ze opereren met eigen prioriteiten, maar ook in een specifiek krachtenveld waarin de krachtverdeling kan schuiven. Dat zien we aan net verschil in behandeling dat linkse en radicale critici enerzijds, en rechtse tot en met fascistische publicisten en politici anderzijds. Ja, ook een extreem-rechtse columnist of cartoonist krijgt wel eens justitie op zijn of haar dak. Maar dat leidt dan of tot een miniem strafje, of zelfs dat niet. Dat heeft twee redenen.
DE STAAT EN EXTREEM-RECHTS
De eerste is dat voor de staat er een wezenlijk verschil bestaat tussen ‘extreem-rechs’ en ‘extreem-links’. ‘Extreem-rechts’ is een ruwe, enigszins losgeslagen variant van wat de staat zelf al belichaamt: orde, gezag, discipline, uitsluiting van wie ‘er niet bij hoort’. Het gevestigde staatsgezag ziet fascisten als rivalen, als lui die de staat voor de voeten lopen en soms werk doen dat de staat liever zelf doet. Dus krijgen fascisten wel eens een tik op de vingers. Maar het is een rivaliteit vanuit een gemeenschappelijke basis: een maatschappelijke orde gebouwd op uitsluiting en repressie. Fascisten willen die orde eventueel overnemen en aanscherpen. Ze zijn echter geen fundamentele tegenstanders van deze orde, en de staat weet dat. De staat pakt fascisten dan ook maar mondjesmaat aan, en zelden erg grondig. Op andere momenten hanteert de staat fascisten zo ongeveer als onofficiële hulptroepen. Er is niets fundamenteels aan de wrijving tussen de staat en uiterst-rechts.
‘Extreem-linkse’ lui – radicale anti-autoritaire antikapitalisten, autonomen, anarchisten en dergelijke, mensen als Joke Kaviaar bijvoorbeeld – zijn in staatsogen echter geen rivalen, maar echt vijanden. Wij staan als anarchisten tegenover al datgene waar de staat voor staat. We verwerpen de hiërarchie waar de staat uitdrukking aan geeft. We verwerpen de uitsluiting die van staatswege juist wordt georganiseerd. En voor ons zijn fascisten geen rivalen, maar frontale tegenstanders van het gevaarlijkste soort. Onze oppositie tegen staat en fascisme is niet slechts tactisch, maar onverzoenlijk, principieel en fundamenteel. En dat weet de staat. Wij zijn staatsvijanden, dus is de staat onze vijand. Daarom pakt de staat Joke Kaviaar hard aan en laat ze Geert Wilders vrijwel vrijuit gaan.
Maar er speelt nog iets, en dat heet draagvlak. De staat opereert niet enkel vanuit zijn eigen prioriteiten. Justitie reageert wel degelijk op wat er in de maatschappij gebeurt, waar steun voor iets is en waarvoor niet. Een voorbeeld: de blokkeerfascisten bij Dokkum. Een georganiseerde groep pro-Zwarte Piet-lui brengt anti-Zwarte Piet-demonstranten die per bus naar intochtsplaats Dokkum reisden, grof tot stilstand. Mensen in de bus schrokken hevig, een enkeling liep een hersenschudding op. Het abrupt blokkeren van de bus met demonstranten was een daad van grof geweld, niet zomaar een verkeersovertreding. En ja hoor, justitie stelt strafvervolging in. Je zou zeggen, de blokkade is veel ernstiger dan de raadszaalactie waar Joke twee weken voor zit. Je zou zeggen, die blokkade is heel wat ernstiger dan de twee artikelen waar Joke twee maanden voor zit. Je zou dus kunnen denken: de blokkeerders krijgen vast veel en veel meer dan twee maanden en twee weken celstraf. Wat blijkt? Ze krijgen een taakstraf, geen celstraf. Kritiek en vreedzame actie door ‘extreem-links’ wordt dus veel en veel zwaarder bestraft dan grof geweld van fascistisch rechts.
Dat zal te maken hebben met het genoemde verschil in houding van de staat zelf: een principieel verschil. Maar het heeft ook te maken met het feit dat voor die blokkeerlui meteen brede, publieke steun was. Er werd voortvarend en met aanzienlijk resultaat geld ingezameld voor de juridische kosten die de blokkeerders op dreigden te lopen. Sympathiebetuigingen weerklonken door het ganse racistische land: deze lui verdedigden slechts een ‘kinderfeestje’, dat is toch geen misdaad? Een racistische traditie met grof geweld kracht bij zetten had kennelijk breed maatschappelijk draagvlak. Dat zal de rechterlijke macht niet zijn ontgaan, en die druk zal mede tot de lichte straf hebben geleid. Let wel: ik pleit hier niet voor zwaardere straffen voor ‘extreem-rechts’ – ik vind strafrecht sowieso een onding, en gevangenissen dienen te worden afgeschaft en gesloopt, en fascisten in cellen gooien is bovendien te veel eer voor die lui. Ik wijs alleen op het wrange meten met twee maten, en ik zoek de verklaring gedeeltelijk in het feit dat de blokkeerfascisten een aanzienlijke steun genoten, van een kracht en omvang die rond Joke Kaviaar helaas ontbreekt.
DE BEPERKTE KRACHT VAN LINKS
Want daar zit mijn punt. Hoe ver de staat kon gaan in het aanpakken van Joke Kaviaar, hing af van de vraag hoe hard die staat daarin van onze kant uit werd tegengewerkt. Van FNV, Amnesty en journalistenvereniging moesten we het duidelijk niet hebben. We waren aangewezen op eigen, radicale en autonome kracht. Die bleek beperkt, te beperkt. Er is en wordt nog steeds door kleine groepen solidariteit georganiseerd. Dat werkt: een door Joke zelf zeer gewaardeerde (2) lawaaidemonstratie voor Joke bij bajes Nieuwersluis trok op 3 maart bijvoorbeeld ruim veertig mensen(3). Solidaire mensen schrijven energiek brieven aan Joke. In Den Haag verschenen graffiti als solidariteitsbetuiging(4). Stukken van haar hand die vanuit de bajes de buitenwereld bereiken, worden via internet enthousiast verspreid. Maar de radicale en anarchistische bewegingen zijn klein en niet bepaald sterk genoeg om deze activiteit de benodigde vleugels te geven. De politieke prijs die we aan de staat weten op te leggen – in de vorm van commotie en schandaal, maar waarom niet ook in de vorm van echte fysieke schade? – is overduidelijk niet genoeg. Er zijn simpelweg meer anarchisten, autonomen en aanverwante raddraaiers nodig.
Maar er is nog iets. Ja, anarchistische/autonome bewegingen zijn niet groot genoeg. Maar ook binnen die bewegingen loopt niet bepaald iedereen warm voor de solidariteit met Joke Kaviaar. Gezien het feit dat er meer dingen en mensen zijn om ons druk over te maken, is dat helemaal niet gek. Maar soms wordt die afwezige inzet van motivaties voorzien waar de wenkbrauwen van gaan fronsen. Soms lijkt het alsof mensen van solidariteit afzien om geheel niet ter zake doende redenen. Zo komt het voor dat mensen haar acties en/of haar artikelen ondoordacht, contraproductief of iets dergelijks vinden. ‘Ja, het is erg wat er met haar gebeurt, maar ze vroeg er een beetje om. Als ze het anders had opgeschreven was het zo ver niet gekomen’. Die ondertoon kom je tegen, zelden rechtstreeks uitgesproken. Daar wil ik een paar dingen van zeggen.
In de eerste plaats gaat dit er een beetje van uit dat de staat Joke aanvalt omdat ze onhandig bezig zou zijn. Ik denk dat we daarmee de staat verkeerd inschatten. Justitie pakt Joke aan omdat ze Joke lástig vinden, met andere woorden omdat de activiteiten van Joke volgens die overheid een effect hebben dat de staat niet aanstaat. Zo bezien, straft de staat haar dus juist voor wat ze góéd doet: verzet propageren en plegen. En het idee dat je effectief strijd tegen staat en repressie en vervolging van vluchtelingen kunt voeren zonder die staat op de tenen te trappen en soms vervolging op je dak te krijgen, is echt een heel verkeerde inschatting. Als de staat last van ons heeft, treedt de staat op. Wie dat wil vermijden, dient de staat geen last te bezorgen en het verzet dus te staken. Dat is geen houding voor een anarchist. Ik ben heel blij dat Joke zo niet in elkaar steekt. Haar dwarsheid siert haar, juist ook daarom steun ik haar graag. Maar er is meer.
In de tweede plaats gaat dit uit van een erg vreemd concept van solidariteit. Alsof we alleen op dienen te komen voor mensen met wie we het in elk opzicht, principieel, strategisch en tactisch, voor de volle honderd procent eens zijn! Solidariteit is echter breder en tegelijk fundamenteler. Solidariteit is niet hetzelfde als vriendschap, affiniteit of sympathie. Je hoeft Joke niet aardig te vinden, je hoeft niet met haar bevriend te zijn, je hoeft haar artikelen en gedichten niet mooi te vinden, om solidair met haar te zijn. Solidariteit is ook geen totale instemming met alles wat ze zegt en doet, inclusief de methode waarop. Haar schrijfstijl hoeft je niet te liggen. Haar keus van actievormen hoeft de jouwe niet te zijn. Je kunt een diepgaand conflict met haar hebben, eergisteren of dertig jaar geleden. Over al die dingen kun je het een keer vruchtbaar en op gelijkwaardige basis hebben…. maar dan graag als ze op vrije voeten is.
Solidariteit is geen gevoel, geen emotie, al zal doorleefde solidariteit wel met emotie gepaard gaan. En het doet er ook niet toe of jij het thema waar Joke zich zo sterk voor inzet – de levens van vluchtelingen, de vrijheid van migratie – zelf ‘minder interessant’ vindt – een luxe die je je trouwens alleen kunt veroorloven als je zelf geen vluchteling bent. Ten diepste is solidariteit een doordachte houding. Een beargumenteerde stellingname. Het begint met de erkenning: we zitten in het zelfde schuitje van verzet tegen onderdrukking, uitsluiting en onrecht. De staat pakt Joke omdat ze die strijd voert en uitdraagt. Daarmee valt het gezag iedereen die zo’n strijd voert en uitdraagt, aan. Wat haar nu overkomt, kan morgen jou treffen, of mij. We staan allemaal – ieder van ons die zich tegen onrecht en onderdrukking en onvrijheid keert – tegenover dezelfde vijandelijke macht. Die wordt sterker als ze Joke ongestoord kan opsluiten. Die macht wordt iets zwakker als we de opsluiting van Joke weten te voorzien van een flink politiek prijskaartje, in de vorm van minstens publicitaire herrie, maar liefst aanzienlijk meer dan dat. En het verzwakken van die macht, op weg naar haar omverwerping, is in ons aller belang.
Wie het bovenstaande weet en begrijpt, en desondanks willens en wetens zwijgt over de justitiële repressie die haar heeft getroffen, die laat niet alleen Joke in de steek, maar vooral ook zichzelf. Wie zich voor Joke uitspreekt, bewijst dus vooral ook zichzelf en de hele strijd voor vrijheid en gelijkwaardigheid een dienst.
Meer over Joke Kaviaar, de strafzaak tegen haar, de actuele situatie, plus in gevangenschap gemaakte artikelen en tekeningen van haar hand, vind je via 13-september.nl/
Noten
1 “FME spreekt van ‘intimidatie’ bij inval FNV, vakbond weerspreekt dat”, nu.nl, 26 november 2018
2 Joke Kaviaar, “Rapport… voor de bajes zal je bedoelen”
3 “Solidariteit en repressie bij lawaaiactie voor Joke in Nieuwersluis”, 3 maart 2019
4 “[Den Haag] Graffiti in solidariteit met Joke Kaviaar”, 17 februari 2019
