Brexit ligt in het verschiet. De mogelijke afscheiding van het Verenigd Koninkrijk van de Europese Unie drukt links opnieuw met zijn neus op het vraagstuk van de integratie van Europa: wil links een Verenigde Staten van Europa? De kwestie is verre van nieuw. Wat weinigen weten is dat een eeuw geleden in de socialistische beweging een heftige polemiek gaande was over die Europese kwestie. Onder anderen Karl Kautsky, Rosa Luxemburg, Vladimir Lenin en Leon Trotski gaven er hun mening over. Die Verenigde Staten kende toen ook al voor- en tegenstanders. De protagonisten waren aanvankelijk in de meerderheid; zo was ‘Voor een Verenigde Staten van Europa’ tot 1926 een slogan van de Derde Internationale. Maar nationalist Jozef Stalin maakte er korte metten mee.
Wat destijds in de polemiek te berde is gebracht is veelal gedateerd. Het eerste experiment met ‘socialisme in één land’ – van de Russische Revolutie in 1917 tot de opheffing van de Sovjet-Unie in 1991 – is geschiedenis geworden. Er hebben twee wereldoorlogen plaatsgevonden. De EU is ontstaan. Kortom, er is sindsdien behoorlijk wat veranderd in de politieke situatie in de wereld. Toch kan een terugblik op de polemiek nuttig zijn. Argumenten pro en contra van toen die nu nog geldig zijn, staan sterk.
Lenin
Een (relatief) bekend artikel is Over de slogan voor een Verenigde Staten van Europa van Lenin uit 1915. Let op: de focus van het artikel ligt op het gebruik van de leus, niet op het concept van de Verenigde Staten van Europa. Lenin vreesde misbruik van de leus. Hij schreef: “Van het uitgangspunt van de economische condities van imperialisme – d.w.z. de export van kapitaal en de opdeling van de wereld door de ‘ontwikkelde’ en ‘beschaafde’ koloniale machten – is een Verenigde Staten van Europa, onder het kapitalisme, of onmogelijk of reactionair.” Aan het eind van zijn artikel concludeerde hij op grond van meerdere argumenten: “… de slogan voor een Verenigde Staten van Europa is een foutieve.” Geen verrassing is dat met name de zinsnede ‘een Verenigde Staten van Europa is of onmogelijk of reactionair’ door linkse tegenstanders van Europese integratie vaak wordt misbruikt – gebruikt zonder context.
Dat laat onverlet dat een unie van eenmaal omgewentelde, socialistische landen in Europa volgens Lenin mogelijk en zelfs noodzakelijk was. Hij dacht echter dat een kapitalistische Verenigde Staten van Europa slechts een tijdelijke verdeling door de toenmalige vier grote mogendheden van Europa – Groot-Brittannië, Frankrijk, Duitsland en Rusland – van koloniale gebieden zou inhouden. Hij beargumenteerde: kapitalistische ontwikkeling in verschillende landen is nooit gelijkmatig, er ontstaan economische crises en uiteindelijk ontbranden er steeds nieuwe oorlogen tussen hen om macht en invloed. Daarom is de leus ‘Voor een Verenigde Staten van Europa’ zonder randvoorwaarden foutief. Wat betreft het eerste deel van de twintigste eeuw kreeg Lenin gelijk. De twee wereldoorlogen waren reacties op crises. Maar een technologische vinding heeft grote oorlogen tussen mondiale grootmachten inmiddels (voorlopig) voorkomen: de kernbom. Het gebruik van kernwapens jegens een andere kernmogendheid betekent een verzekerde zelfvernietiging van een land. Dat heeft als consequentie dat Lenins stelling over onvermijdelijke Europese oorlogen niet meer opgaat
Trotski
Tegenover Lenin stond Trotski minder negatief ten opzichte van een Verenigde Staten van Europa op zich. Hij veronderstelde dat Europa zonder douanetarieven en nationale grenzen een positieve stap zou zijn met betrekking tot de transitie van een socialistische organisatie van de mondiale economie. Maar hij was zeker niet onverdeeld enthousiast. In De Derde Internationale na Lenin verduidelijkte hij zijn positie: “Een min of meer complete economische vereniging van Europa die ‘van bovenaf is geregeld’ door een akkoord tussen kapitalistische regeringen is een utopie. Langs deze lijn kunnen de zaken niet verder gaan dan gedeeltelijke compromissen en halve maatregelen.” Het is alsof hij het knarsen en kraken van de EU had voorzien. Onderwijl wees hij op een enorm belangrijke realiteit: “Op zich zou een economische vereniging van Europa kolossale voordelen opleveren voor zowel producent als consument en voor de ontwikkeling van cultuur in zijn algemeenheid, en zo wordt dit een revolutionaire taak van het Europese proletariaat in zijn strijd tegen imperialistisch protectionisme en zijn instrument – militarisme.”
Zoals de geschiedenis zich heeft ontrold lijkt Trotski de meest vooruitziende visie te hebben gehad. Dat is deels toeval. Waren kernwapens niet ontwikkeld, dan had Lenin misschien het meer bij het rechte eind gehad. Maar as is verbrande turf.
