Wie is wij?

‘Wie is wij‘ is een andere vraag dan ‘wie zijn wij’. ‘Wie is wij‘ is geen wijsgerig antropologische vraag, maar veeleer een psychologische. Wat maakt het dat we – daar komt ie al – spreken over wij in een bepaalde situatie? Wie duiden we daarmee aan?

Wie ik is, is een stuk duidelijker. In ieder geval geeft dat meer houvast dan wij. Sommige schizofrenen hebben weliswaar last van meerdere persoonlijkheden, maar dat zijn uitzonderingen. Laat ik van ik uitgaan.

Verwantschap

Mijn familie komt in eerste instantie in aanmerking voor de categorie wij. Maar dat is slechts een heel kleine groep. Om te kunnen overleven in de wereld heeft de mens in de geschiedenis grotere groepen nodig gehad, een stam bijvoorbeeld. Wordt een stam te groot om in een bepaald gebied te wonen en moet die worden opgesplitst, dan bestaat er nog een onderlinge verwantschap tussen leden van verschillende stammen. De leden van die verwantschap zijn dikwijls georganiseerd in clans. Ayaan Hirsi Ali weet bijvoorbeeld heel goed hoe haar clanverband in elkaar zit. Bij de discussie over haar foutieve naam gaf ze aan dat het misverstand te maken had met haar clan.

In de Westerse wereld zijn de stam- en clanverbanden zo goed als verdwenen. Die vormen van wij zijn vervangen door andere. Stammen en clans hebben geen economisch nut meer. We vormen tegenwoordig groepen die weinig tot niets meer te maken hebben met verwantschap. In een dorpsgemeenschap kunnen familerelaties nog een aanzienlijke rol spelen. Hoe groter de gemeente, des te minder belang zo’n relatie kent.

Asch

De mens is een groepsdier. Hoewel de verwantschapsrelaties in de moderne wereld slechts op kleine schaal een rol spelen, zijn we steeds op zoek naar wij. Dat de behoefte tot groepsvorming heel groot is, toonden de beroemde experimenten van Solomon Asch. Hij liet proefpersonen lijnstukken van verschillende lengte zien. In experimenten liet Asch bij een groepsopdracht ieder op zijn beurt de lengte van het lijnstuk links vergelijken met die aan de rechterkant. De eerste zes beoordelaars waren assistenten van Asch, maar dat was de proefpersoon niet bekend. Wanneer de zes beweerden dat het lijnstuk links even groot was als lijnstuk A, was driekwart van de proefpersonen, die daarna aan de beurt kwamen, genegen dat standpunt over te nemen. Hoewel de proefpersonen de anderen nooit hadden gezien, was hun behoefde aan conformiteit groter dan die aan waarheid; gevoel was meestal belangrijker dan verstand.

Volk

Na de stam en de clan komt het volk in the picture als voor de hand liggend groepsverband. Daarin speelt verwantschap nauwelijks een rol. Voor prominente vervangende elementen is echter gezorgd. Mensen die tot een volk behoren spreken meestal dezelfde taal, hebben vaak dezelfde religie, zijn georganiseerd in een staat. Maar dat hoeft natuurlijk niet. En het vreemde is dat steeds meer vreemden tot het volk gaan behoren. Wie is wij op den duur? Waar gaan we naartoe? ‘Werden alle Menschen Brüder?’ zoals Beethovens negende zingt. Als de stam en de clan al zijn verdwenen, lijkt het een kwestie van tijd voordat het volk ook wegvalt als wij.

Hoe kunnen mensen zich als broeders gaan voelen? De grote Bengaalse dichter Rabindranath Tagore heeft het fantastisch uitgedrukt:

Datgene wat we begrijpen en waarvan we genieten in menselijke voortbrengselen, wordt meteen van ons, waar die ook vandaan mogen komen. Ik ben trots op mijn mens-zijn wanneer ik dichters en artiesten uit andere landen kan aanvaarden als aan mij eigen. Laat me zuivere vreugde voelen dat alle grote verwezelijkingen van de mensheid bij mij horen. (mijn vertaling)

Maar zover is het nog lang niet. Het volksgevoel is nog sterk als wij-gevoel. Geert Wilders pretendeert mij tot zijn club te rekenen. Of vindt hij mij een landverrader? Daar zou ik trots op zijn.

Wij heeft tal van betekenissen. De situatie bepaalt wie tot wij wordt gerekend. In ieder geval voelt buiten de eigen familie geen enkele opvatting van wij vanzelfsprekend aan. Verre van dat. Laat bij een opvatting van wij verstand evenwel belangrijker zijn dan gevoel of traditie.