Werk: de nieuwe kerk

Een zonderlinge waanzin heeft de arbeidersklasse bevangen van de landen waarin de kapitalistische beschaving overheerst. Deze verdwazing sleept in haar gevolg de individuele en sociale ellenden mee die sinds twee eeuwen het droeve mensdom martelen. Deze waanzin is de liefde voor de arbeid, de woedende hartstocht om te werken, voortgezet tot aan de uitputting van de levenskrachten van de enkeling en zijn nakomelingschap. In plaats van tegen deze geestelijke afwijking in te gaan hebben de priesters, de economen, de moralisten de arbeid allerheiligst verklaard. Als verblinde en beperkte mensen hebben zij wijzer willen zijn dan hun God; als zwakke en verachtelijke lieden hebben ze in ere willen herstellen hetgeen hun God had vervloekt. Ik, die niet belijd christen te zijn, noch in economisch noch in moralistisch opzicht, ik teken van hun oordeel hoger beroep aan bij hun eigen God, en eerder dan op de voorschriften van hun godsdienstige, economische, vrijdenkende moraal die zij prediken beroep ik mij op de afschrikwekkende gevolgen van de arbeid in de kapitalistische samenleving.

~Paul Lafargue, Het recht op luiheid, 1880

Een van de meer zonderlinge argumenten die in de discussie rondom het invoeren van het Universeel Basisinkomen wordt gehanteerd luidt als volgt:

Werken is goed voor mensen, en als iedereen genoeg heeft om van te leven doet niemand meer iets.

Buiten het feit dat deze claim met het grootste gemak feitelijk te weerleggen valt (op een zeer kleine minderheid na is er geen mens die helemaal niets wil doen in het leven) gaat men er klaarblijkelijk vanuit dat loonarbeid, zoals geregeld in ons huidige economische systeem, de hoogste roeping van de mens is.

Op grond van niet meer dan getrouwheid aan een gewoonte wordt beweerd dat mensen hun tijd horen te verkopen aan een bedrijf, dat hier vervolgens zijn winst op maakt, waar de aandeelhouders hun dividenden uitbetaald krijgen. Er wordt van je verwacht dat je met alle plezier je beperkte tijd op deze aarde omzet in een paar abstract vormgegeven bedrukte papiertjes voor jou en een nieuw superjacht voor de CEO van de multinationale onderneming die je bierbrouwerij, warenhuis of hoogoven in handen heeft.

Het huidige economische systeem, waarin de 62 rijkste mensen  net zoveel bezit in handen hebben als de armste helft van de wereldbevolking zou – met een beetje inlevingsvermogen – toch de vraag moeten opwerpen:

Waarom zou ik werken om deze zieke situatie in stand te houden?

In plaats daarvan vinden de tegenstanders van een eerlijke wereld een stropop om hun bezwaren op te botvieren. Ze kijken niet naar een bezittende klasse die en masse de wereldeconomie plundert, maar richten zich op de fictieve Jan Luiwammes, die zodra zijn bescheiden basisloon binnen is vertrekt naar zijn hangmat, en vanuit daar in blije nutteloosheid de wereld beschouwt.

Nou zou in een wereld die in rap tempo afstevent op massawerkloosheid vanwege de automatisering van vrijwel alle fysieke arbeid en een toenemend gebruik van kunstmatige intelligentie, deze Jan eigenlijk best een goede burger zijn: vanuit zijn hangmat zal hij in ieder geval geen relschopper zijn.

Feit is echter dat is gebleken dat in geval van financiering van de kosten van het levensonderhoud – waardoor mensen dus niet meer hoeven te werken – de meeste mensen een actief en maatschappelijk betrokken bestaan verre verkiezen boven de luiheid die hen door een bepaald slag mensen (*kuchVVDerskuch*) wordt toegedicht.

Ik zou zelfs een scherper standpunt in willen nemen: de wijze waarop in de huidige samenleving arbeid is geregeld zorgt voor een vrijwel volledige stagnatie van maatschappelijke vooruitgang, en het feit dat iedereen, in een wereld waarin het eigenlijk niet volledig noodzakelijk is, zoveel tijd kwijt is aan het ‘verdienen’ van het dagelijks brood zorgt er zelfs voor dat mensen onzin geloven. Die als ze rustig de tijd zouden hebben om er even over na te denken nooit in hun hoofd zou blijven hangen.

Het opkomende rechts-radicale populisme in Europa? Gevolg van economische onzekerheid. Xenofobie en migrantenhaat? Gevolg van een systeem waarin de zwakken in de maatschappij tegen elkaar worden uitgespeeld door grootverdieners. Het broeikaseffect? Direct gevolg van een economisch systeem dat groei en winst boven alle andere overwegingen heeft verheven.

Miljoenen mensen zijn dusdanig diep in dit systeem ondergedompeld, van de wieg tot het aanstaande graf, dat zij ons precaire balanceertrucje van een op de fantasietjes van het grootkapitaal gebaseerd economisch systeem dat barst van de ongelijkheid, onrecht en maatschappelijke onrust, als het enig normale beschouwen. Als je op Twitter of Facebook durft om ervoor uit te komen dat je denkt dat neoliberaal kapitalisme problematisch is worden de meest vergezochte argumenten (Je post dit van je iPhone is een grote favoriet) aangedragen om te pogen om je belachelijk te maken.

De ironie is dat veel van deze gehersenspoelde voorvechters van kapitalisme zelf de grootste slachtoffers zijn: grote leningen voor hun Audi A8 en rijtjesvilla zorgen ervoor dat ze opgesloten zitten in banen die eigenlijk net zo goed niet, of door een computer zouden kunnen worden waargenomen.

Misschien dat dat de reden is dat de onzekerheid die de overgang naar een nieuwe, meer eerlijke en minder exclusieve maatschappij hen zo bang maakt: ze hebben nu eenmaal meer te verliezen dan een huurder met een fiets.

Wat deze mensen echter over het hoofd zien is dat de economie geen nulsomspelletje is: bij een toenemende welvaart aan de onderkant van de maatschappelijke ladder behoeft helemaal geen vermindering van welvaart in het midden plaats te vinden. (Al zou ik er persoonlijk wel voor pleiten om het topje van de ladder af te zagen, maar da’s een heel ander verhaal.)

Een eerlijkere, vrijere, en minder dwangmatig op winst en groei gerichte maatschappij zou heel goed het verschil tussen leven en dood voor onze soort kunnen betekenen (qv. Naomi Klein: This Changes Everything,) en het is dan ook van het grootste belang dat we de valse argumenten tegen radicale hervormingen van de economie zo snel mogelijk opruimen.

Laten we beginnen met de verafgoderij van werk.