Welzijnswerk heeft weer een nieuw verdienmodel: slechte “hersenbedrading”

Het in 2000 verschenen boek van Paul Th. Kok Burgers in de bijstand, over de Leeuwarder armenzorg van 1880 tot 1930, schetst o.a. allerlei visies op de armen die in de loop van de tijd gangbaar waren. De conclusies die werden getrokken waren niet gelijk, maar de rode draad die er doorheen liep was: de armen zijn lui, dom, leven bij de dag e.d. En bovenal: zij zijn niet zoals “ons soort mensen”. Eigenlijk ligt het aan hun eigen karaktereigenschappen dat ze arm zijn en arm blijven…

Maar de nieuwste theorie uit de USA waarvan het verbazingwekkend is met wat voor snelheid deze klakkeloos wordt omarmd door het welzijnswerk, is niet meer dan de meer doortrapte versie van de oude theorieën dat de armen dom en lui zijn en niet verder kijken dan vandaag. Het gaat om onderzoeken van Sendhil Mullainathan en Eldar Shaffir (auteurs van Schaarste: Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen) en Jack Shonkoff (Neurons to Neighborhoods).

Hun boek kwam op mij over als een verhaal waarin framing mede een rol speelt: de resultaten van hun “onderzoekjes” en “testjes” worden exclusief zo uitgelegd, dat ze hun theorieën bevestigen, maar sommige van hun conclusies zijn discutabel of bewijzen soms totaal niets.

Maar bij hen heet het o.a. dat als wetenschappers zich op armoede(onderzoek) concentreren, ze dat vaak doen met een vooringenomenheid ten gunste van de armen. (Blz. 199) Gezegd moet worden dat de schrijvers daar geen last van hebben…

Ook hebben ze een theorie over “de bandbreedte” qua hersencapaciteit die beperkt zou zijn, net als het geheugen van de computer dat vol raakt, en over stress die zou leiden tot “slechte hersenbedrading” en domme beslissingen. Alsof een aantal nachten slecht slapen ook niet zou kunnen leiden tot slechter presteren bij een IQ-test en alsof een computer en hersenen niet totaal anders functioneren en alsof stress niet ook kan leiden tot vindingrijkheid om problemen het hoofd te bieden, ook als je financieel in de zorgen zit en deurwaarders rond je huis spoken.

Hun theorie komt er op neer dat (langdurige) armoede zou leiden tot “slechte hersenbedrading”, wat dan zou zijn aangetoond door MRI-scans, waarvan we ook een paar terugvinden in het n.a.v. dit onderzoek ontstane Nederlandse rapport over Mobility Mentoring, opgesteld door Nadja Jungmann en Peter Wesdorp van de Hogeschool Utrecht. Bij plaatjes van een MRI-scan die het resultaat van langdurige stress op de hersenen moeten aantonen vroeg ik me af of dit gefotoshopt was of dat dit de hersenen waren van iemand met Alzheimer in een gevorderd stadium… In werkelijkheid lichten onder de MRI-scan elke keer dat communicatie over en weer plaats vindt tussen hersenen en buitenwereld andere gebieden op.

De theorie lijkt ook op het kip-of-ei verhaal: blijft men nu arm door die “slechte hersenbedrading” of ontstond dat juist door de armoedesituatie? Wat dan te denken van mensen die zich vanuit een armoedesituatie opwerkten tot CEO of directeur van vul maar in? Mensen die meer weten van hersenonderzoek dan ondergetekende, stelden dat het een dubieus onderzoek is, omdat het maar net is hoe je de variabelen (meetpunten) kiest (die gegevens ontbreken überhaupt bij de scans) en dat bepaalt weer wat de uitkomsten zijn van je onderzoek. Anders gezegd: je had met het onderzoek dan plotseling heel andere dingen “aangetoond”.

De nieuwe theorie zegt: schaarste (armoede) leidt tot stress en dat tast “de bedrading” van de hersenen aan en daarom zijn de armen dom en doen domme dingen (en daarom komen ze ook niet uit de schulden). Ik noem dit een doortrapte versie van de oude theorieën omdat nu wordt gezegd: je kunt er niets aan doen, het ligt niet aan jou, maar aan je beroerd werkende hersenen…

Een biologische verklaring die volgens Jungmann niet normatief is, maar ongetwijfeld in de praktijk wel zo gaat werken. Nu heb ik het idee dat de hersenen permanent bij alle gebeurtenissen in interactie zijn met de omgeving en zichzelf aanpassen al naar de externe omstandigheden, een heel leven lang, maar dat is niet onderzocht. Dat is geen toeval want kennelijk was er weer behoefte aan het buiten beeld houden van de maatschappelijke context van armoede. Alsof er vaak structureel niet te weinig geld binnenkomt en ook structureel onvermijdbare uitgaven, zoals m.n. vaste lasten, niet te hoog zijn.

De armen kunnen er volgens deze onderzoekers niets aan doen dat ze zijn zoals ze zijn want eigenlijk zijn hun hersenen afwijkend of anders gezegd: ze zijn “ziek”. Het is ook geen toeval dat Sociale Zaken Leeuwarden al enige jaren terug bij hun project Klant in Zicht hardnekkig sprak over de “diagnose” die gesteld moest worden, wat een medische term is, later uitgebreid met “triage” ook een term uit de medische wereld. Kortom: de medicalisering van de bijstandsgerechtigde is al langer gaande.

We leven in tijden waarin de slinger van de klok weer de foute kant op gaat, zoals bij dit soort biologische verklaringen, die alle oorzaken van armoede bij het individu leggen en het systeem wat zorgt dat er structureel te weinig geld binnenkomt, vrijuit gaat: de depolitisering van de armoede door de armen een etiketje op te plakken. Om armoede te bestrijden en waar nodig hulp te verlenen heb je dit soort theorieën niet nodig.

Maar het welzijnswerk heeft weer een nieuw verdienmodel middels deze nieuwe pseudoreligie om weer veel subsidie te claimen. En schijn bedriegt, want ook hier gaat het alleen om omzet en winst. Ben benieuwd welke theorie over armoede over tien jaar weer in de mode zal zijn.