Waterland ei zo na kopje onder

Acht jaar geleden presenteerde Waterland zich met enige bombarie. Het idee was niet helemaal een losse flodder: links schiet tekort in visie. Daarom is er de oprichting van een denktank die ideeën uitwerkt en discussies entameert. Daarbij zag een heus manifest het licht: Naar een sociaal-individualistisch alternatief.

Het is niet mogelijk en evenmin nodig om snel een uitgewerkt alternatief te presenteren. Daarvoor zijn analyses en discussie nodig. Maar iets meer mag je toch verwachten. De beschouwingen in het manifest hadden veelal de diepte van een pierenbadje. Zo zijn verwezenlijkingen van linkse doelstellingen in kapitalisme en socialisme beschreven als:

Het kapitalisme is immers kneedbaarder en vatbaarder voor linkse doeleinden gebleken dan iemand honderd jaar geleden durfde te dromen. Bovendien is in alle landen waar wel een omwenteling heeft plaatsgevonden, en het kapitalisme is vervangen door een centraal geleide economie, dit op een mislukking uitgelopen.

Dit is minder dan minimaal. Het zijn constateringen van een scorebordjournalist. Er is geen enkele aanzet tot analyse. Karl Marx deed het anders in zijn Communistisch Manifest. Hij begon met: ‘Een spook waart door Europa – het spook van het communisme. (…) De geschiedenis van iedere maatschappij tot nu toe is de geschiedenis van de klassenstrijd.’ Dan zet je een statement neer.

Zelfs in de beperkte mogelijkheden van een blog op Krapuul heb ik in Socialisme is passé ten aanzien van socialistische experimenten opgemerkt:

In een markt bepalen vraag en aanbod de prijs. Als er geen markt is, bestaat er geen goed alternatief voor de prijsbepaling.

En wat betreft de aanpassingen van het kapitalisme schreef ik:

Duurzaam liberalisme leidt tot een grote groep armen en een kleine elite van extreem rijken. (…) De sociaaldemocratie slijpt de scherpste kantjes van het kapitalisme af. (…) De grootste onvrede van de arbeider is geneutraliseerd en de sociaaldemocraat kan zich voordoen als belangenbehartiger.

De analyses zijn kortheidshalve ook minimaal, maar ze laten toch oorzaken c.q. verbanden zien. Enerzijds geeft het de onmogelijkheid aan van een zuivere planeconomie en anderzijds laat het de rol van de sociaaldemocratie in het kapitalisme zien.

Zwak begin

Een zwak begin haal je niet meer in. Dick (Vaag) Pels is vermoedelijk de hoofdauteur van het manifest. Toch zijn er een aantal observaties die je met enige goede wil kunt gebruiken. Een paar zal ik er opnoemen en becommentariëren.

De aanvaarding en uiteindelijk omarming van het kapitalisme ondermijnde een eigen linkse visie op de economische ordening.

Die observatie wil ik grosso modo accepteren. Ook de SP noemt zich sociaaldemocratisch en aanvaardt daarmee min of meer een marktgerichte ordening. Links daarvan bestaan er slechts splinterpartijtjes.

Rechtse economen en ideologen openden de aanval op de verzorgingsstaat. Er was een consumentistische, calculerende burger die parasiteerde op de gemeenschap.

Zoals gebruikelijk worden er in het manifest geen concrete voorbeelden aangehaald. Maar bij de kritiek op de verzorgingsstaat valt wel een voorbeeld bedenken: de Wet op de Arbeidsongeschiktheid (WAO). Die werd in 1963 ingevoerd door het kabinet De Quay. De bewindslieden kwamen uit de KVP, ARP, CHU en VVD. Op zich is het al opmerkelijk dat een belangrijke sociale wet is ingevoerd door een rechts kabinet. De wet lijkt goedbedoeld voor de arbeidsongeschikte, die buiten zijn schuld tengevolge van een ziekte of ongeval niet meer kan deelnemen aan het arbeidsproces. En voor de ‘echte’ arbeidsongeschikten was het een uitkomst. Maar in de praktijk bleek het langzamerhand vooral een instrument voor het bedrijfsleven om zich gemakkelijk te ontdoen van te weinig productief personeel. De WAO was er voor een personeelslid dat veelal tegen het einde van zijn carrière volgens de bazen niet meer voldoende kon meekomen. Bij de keuze tussen ontslag en WAO, koos de oudere werknemer met behulp van zijn baas voor een sluiproute naar de WAO op grond van moeilijk te diagnosticeren klachten. Dat betekende minder inkomen, maar was beter dan de bijstand die mogelijk kon volgen na afloop van de WW. In 2002 zaten er bijna een miljoen mensen, zo’n 12,5 procent van de beroepsbevolking in de WAO. De dumpplek die de WAO was om overtollig personeel te lozen, had het stempel van een sociale wet. Links, met name de PvdA, kreeg de schuld van die afvalbak in de schoenen geschoven, hoewel een rechts kabinet die in elkaar had geflanst. De afvalbak diende op de eerste plaats de belangen van het bedrijfsleven. De nog werkenden konden betalen. Het is niet verwonderlijk dat kritiek op de WAO bijval kreeg. En daarmee werd kritiek op de verzorgingsstaat gelegitimeerd.

Niet alles wat als sociaal wordt gepresenteerd, blijkt het ook te zijn. Met name de PvdA heeft veel te weinig het asociale aspect van de wet geanalyseerd, naast de sociale intentie die er eveneens inzit.

De twee kerncomponenten van het kapitalistisch systeem, particulier kapitaalbezit en het marktmechanisme, hangen lang niet zo onmiddellijk samen als ook door critici vaak wordt gedacht. Zo is het mogelijk om het kapitaalbezit verder te socialiseren (bijvoorbeeld via winstdeling en/of aandelenbezit door werknemers), terwijl de dynamiek van de marktwerking en de concurrentie niet worden aangetast of zelfs worden aangezwengeld. Marktwerking is ook niet hetzelfde als privatisering. Dynamische markten zijn veel belangrijker voor het innoverend vermogen van het kapitalistisch systeem en dus voor de welvaartsgroei dan het korte-termijn-winstbejag dat kenmerkend is voor het functioneren van de huidige aandelenmarkten.

Kapitaalbezit socialiseren? Beste auteurs, het gaat niet om (klein) kapitaalbezit op zich. Het gaat om de machtsstructuren. Het grootkapitaal heeft de macht. Daartegenover moet je tegenmacht organiseren.
Dynamische markten? Weet je wel waar je het over hebt? Aan dynamische markten wordt gerefereerd als eigenlijk onmogelijk te vermarkten organisaties toch onder de tucht van een pseudomarkt moeten werken. Enkele voorbeelden zijn de spoorwegen, de woningcorporaties en de ziekenhuizen.
Kortom: van de essentie van de machtsstrijd in een kapitalistische ordening is niets begrepen.

Lessen

Waarom noem ik deze voorbeelden? In ‘socialisme is passé’ heb ik aangegeven dat er tal van socialistische experimenten zijn geweest. Dat die niet aan de verwachtingen hebben voldaan. En zoals het Waterlandmanifest stelt, dat links tekortschiet in visie. Het valt toe te juichen dat door de Waterlanders een poging tot vernieuwende visie is ondernomen. Dit vaderlandse prietpraatmanifest hoort bij de lessen van de geschiedenis. Aan een kritische bespreking is evenwel geen beginnen. Dat loopt uit op een lange litanie. Het manifest ligt niet voor niets bij wijze van spreken al lang en breed ergens onder in een bureaula. Maar toch, probeer er lessen uit te trekken.

Waterland is nog niet helemaal verdwenen. Met enige regelmaat verschijnt Waterstof, een digitaal magazine. Af en toe vind je er ook nog interessante artikelen. In het laatste nummer van maart 2013 merkt Dirk de Hoog in zijn bijdrage Naar een volgend Plan voor de Arbeid op:

Het zou mooi zijn als er binnen de hele Europese Unie eenzelfde basisregeling voor ‘arbeid’ zou komen. Voor een verdere integratie van Europa is een bepaalde harmonisatie van het sociale stelsel op langere termijn namelijk onvermijdelijk. Bovendien draagt het bij aan een vermindering van de welvaartsverschillen binnen Europa. En ook daar blijken mensen gelukkiger van te worden.

Dat schetst een perspectief waarvoor we kunnen strijden.

Maar De Hoogs bijdrage is een op zich staand stukje, waar geen vervolg op komt. Waterland heeft aan het begin van het blogtijdperk de boot gemist met de kansen die er liggen voor discussies op het internet. Het is gebleven bij een soort van digitaal ouderwets opinieblad zonder interactie met de lezers. Misschien is het niet allemaal even hoogstaand wat in reacties te berde wordt gebracht, maar er zitten af en toe goede ideeën tussen en daarnaast worden zwakheden in vertogen genadeloos afgestraft. Sterk aanbevolen daarbij is om in de reacties trollen zo snel mogelijk te weren, zoals op Krapuul gebeurt. Dan kunnen internetdiscussies interessante resultaten opleveren.

Krapuul heeft de goede structuur voor vruchtbare discussies. En het heeft goede schrijvers. Alleen het geloof ontbreekt nog ietwat dat we samen iets kunnen verwezenlijken. De verhalen zijn vaak iets te defensief, reactief op wat elders naar voren wordt gebracht. Voor gedurfde, vernieuwende ideeën hoeft niemand zich te schamen. Het Waterlandmanifest heeft wat dat betreft getoond dat je ergens moet beginnen, al was het niveau daar nog zo ondermaats.