Zoals ik in mijn vorige stukje al even aanstipte is een van de meest radicale acties van de in november 2015 aangetreden PiS regering onder Beata Szydło een forse inperking van de macht van het Poolse constitutionele hof.
In Nederland kennen wij deze tak van de overheid niet, maar in veel Europese landen vervullen deze gerechtshoven een belangrijke controlerende taak op de overheid: zij hebben de macht om elke wet te toetsen, en deze vervolgens onconstitutioneel te verklaren.
In Polen bestaat het hof uit 15 rechters, die voor periodes van 9 jaar gekozen worden door de Sejm, het Poolse parlement. In naam, en theorie zijn deze rechters volledig onafhankelijk van de politieke waan van de dag.
Wat vorig jaar, vlak voor de verkiezingen, echter gebeurde was dat op een politiek gevoelig moment plotseling 5 nieuwe rechters benoemd werden op instigatie van PO (de liberale partij die een verkiezingsnederlaag al aan zag komen…) Wat dit nog een stuk opvallender maakt is dat twee van deze rechters eigenlijk pas hadden moeten worden vervangen ná de aankomende verkiezingen.
PiS greep deze situatie – mogelijk gemaakt door een door PO in de zomer van 2015 doorgedrukt noodwetje – aan om direct na het aantreden van de nieuwe regering deze benoemingen ongedaan te maken, en haar eigen kandidaten te installeren.
President Duda, die eerder de installatie van de door PO aangedragen rechters had geblokkeerd, drukte, zeer tegen de zin van het gerechtshof zelf, de benoeming van de nieuwe rechters door, en kondigde een wijziging van de wetten omtrent de werking van het hof aan.
Op 23 december was het dan zover: PiS dwong ingrijpende wijzigingen op aan het hof, waardoor een groot deel van de flexibiliteit van de rechtbank teniet gedaan werd: er was voortaan een 2/3 meerderheid nodig voor beslissingen, en er wordt geëist dat minimaal 13 van de 15 rechters zich over een zaak buigen (voorheen was een eenvoudige meerderheid voldoende, en hoefden slechts 9 rechters actief te zijn in een zaak.)
Hiernaast werd het hof een verplichting opgelegd om zaken minimaal een half jaar op de plank te laten liggen, met alleen bij hoge uitzondering de mogelijkheid om deze termijn tot 3 maanden terug te brengen.
Ook is het nu mogelijk voor de Sejm, de President en/of het Ministerie van Justitie om rechters te ontslaan.
Het constitutioneel gerechtshof heeft een uitspraak gedaan op 9 maart 2016, waarin wordt aangegeven dat de wetswijziging ongrondwettig is. President Duda heeft echter aangegeven deze uitspraak niet te respecteren, omdat ze niet volgens de nieuwe regels tot stand zou zijn gekomen.
Hiermee is de situatie rondom de crisis in een ongemakkelijke patstelling terecht gekomen, met geen van de zijden van zins om ook maar een millimeter te wijken.
Het Comité ter Bescherming van de Democratie (KOD) houdt geregeld manifestaties en demonstreert dan vol overtuiging voor de oorspronkelijke invulling van het hof. Meestal volgt er op de dag erna een tweemaal zo grote demonstratie om de regering te ondersteunen, omdat de organisatie van PiS een gestroomlijnde machine is die op de steun van miljoenen pensionados kan rekenen…
Lech Wałęsa, ex-president van Polen, en leider van Solidarność in de jaren ’80 heeft – in een van zijn bekende on-diplomatieke uitspraken – aangegeven dat hij denkt dat deze situatie tot een burgeroorlog zou kunnen leiden, en dat PiS Polen een slechte naam geeft door deze schimmige machtsgreep.
Hij zegt zich teveel te schamen om nog in het buitenland te komen.
Buitenlandse commentatoren hebben nog veel scherpere veroordelingen geuit: de vergelijking met Viktor Orbán’s Hongarije zijn niet van de lucht, en het feit dat Jarosław Kaczyński (oud-premier, en tegenwoordig zogenaamd een backbencher voor PiS) op 6 januari een 6 uur durende ontmoeting met de Hongaarse leider had helpt hierbij zeker niet om de angst weg te nemen dat Polen een illiberale koers wenst te varen.
In reactie op de commentaren uit het buitenland – en in het bijzonder uit Duitsland – lijkt de Poolse politiek te hebben besloten dat de aanval de beste verdediging is. Uitspraken als: “Polen heeft geen goed advies van Duitsers nodig,” en “Mensen die uit eigen vrije wil Hitler verkozen hebben, en voor Stalin door de knieën gegaan zijn (…) willen ons de les lezen?” tonen de teneur in Poolse politieke kringen.
Vooralsnog heeft dit drama het eindstadium nog niet bereikt, maar het lijkt duidelijk te worden dat PiS, onder dekking van haar absolute meerderheid in het parlement en de senaat niet van zins is om haar critici ook maar in de minste mate tegemoet te komen, en dat – met het feitelijk buitenspel zetten van het Constitutionele Hof – de weg naar een rigoureus hervormingsprogramma op velerlei gebieden open ligt.
