Regelmatig kom ik op sociale media een leus tegen als ‘Nooit meer fascisme’. Dat klinkt stoer. Maar dan? De fascistisering gaat door. Alleen zit die verscholen achter elementen waar hele bevolkingsgroepen in grote delen van de wereld zich wel bij voelen. Bereik je deze groepen met de stoere leus? Ik geloof er niets van.
Neem de kwestie van de ‘boekverbanning’ in de USA, het land van de vrijheid, toch… Ah, weer die vrijheid die deel uitmaakt van de naam van menig nieuw-fascistische politieke partij, in binnen- en buitenland. Ondanks die vrijheid in de USA is al enkele jaren het verbieden van boeken aan de gang. Die boeken worden verbannen uit de schappen van openbare bibliotheken, uit openbare scholen en dito universiteiten. Een rapport van Pen America (27 januari 2025) leert, dat in de staat Florida op die manier 4500 boeken verbannen zijn. Tussen 2023-2024 staat de teller op 10.000 boeken in heel USA. Wat is er aan de hand?
Boekwinkel als ‘heiligdom’
Het boekenkatern van het Franse dagblad Le Monde (7 februari 2025) bevat een vraaggesprek met de Amerikaanse schrijfster Lauren Groff. Natuurlijk gaat dat over haar boeken, maar in dit geval ook over de golf van ‘book ban’, boekverbod. Duizenden boeken zijn uit de schappen in scholen en bibliotheken verbannen, in het bijzonder boeken die geacht worden ‘kwetsend’, ‘ongepast’ of pornografisch te zijn, vertelt zij. Daaronder vallen boeken die over raciale kwesties gaan en de rechten van de vrouw of genderidentiteit behandelen. Lauren Groff opende in april 2024, in de stad Gainesville (Florida) een boekwinkel als ‘heiligdom’ voor de verbannen boeken. Zij klinkt optimistisch: ‘Wij winnen terrein tegen de book bans’.
Het verbannen van boeken mag als een van de beschrijvende elementen van fascisme gezien worden. Binnen de politiek-maatschappelijke context van de USA is het te benoemen als een fascistiserende activiteit. Ze is onder meer te bestrijden via een actie zoals die van Lauren Groff. Laten we evenwel het volgende niet vergeten.
Hele bevolkingsgroepen in de USA zullen achter het verbannen van boeken staan, niet om het fascisme, maar vanwege hun bepaalde christelijke geloofsinstelling. De fascistisering verdwijnt achter een christelijke sluier. Wie dus de leus ‘Nooit meer fascisme’ aanheft, zal eerst en vooral een groot aantal mensen van hun christelijke geloof af moeten helpen (ik geef het je te doen). Want met wie was God eigenlijk? Lees het in het soldatenkoppel van weleer – of luister naar Trump die zeker weet dat God hem gered heeft.
Boekverbanning of boekverbranding?
Het boekverbod in de hedendaagse USA is een politiserend onderwerp geworden. Dit is mede op te maken uit wat erover te vinden is in The Guardian van 7 februari 2025 (zie hier). Ik volg hier het artikel van Marina Dunbar, dat ik gedeeltelijk vertaal en bewerk. Het opent met te wijzen op de censuur op lokaal en federaal niveau, wat doet denken aan autoritaire regimes uit het verleden, ‘maar dit is nooit allemaal tegelijk gebeurd’.
Het verbieden van boeken in de VS is de afgelopen jaren enorm toegenomen, aangewakkerd door conservatieve tegenreacties op discussies over ras, LGBTQ+-kwesties en diversiteitsonderwijs op openbare scholen. Vorige week gaf de regering van Donald Trump het ministerie van Onderwijs opdracht om hun onderzoek naar deze verboden te beëindigen, en noemde ze een ‘hoax’. Waar komt dit alles vandaan? Voor een antwoord verwijst Dunbar naar Jonathan Friedman: ‘Wat we nu zien weerspiegelt elementen uit verschillende historische periodes, maar dit is nooit allemaal tegelijk gebeurd’, aldus Friedman, directeur van Sy Syms voor Amerikaanse programma’s voor vrije expressie bij PEN America.
‘Dat is wat dit moment zo ongekend maakt’, voegt hij toe. ‘We zien meerdere niveaus van wetgeving, van politieke functionarissen van lokale schoolbesturen tot de federale overheid die allemaal proberen nieuwe ideologische controle uit te oefenen om te censureren wat er op scholen mag worden onderwezen’. ‘Wat begon als een lokale poging om in 2020 een terugslag op gemeenschapsniveau tegen openbare scholen te veroorzaken, is sindsdien geëscaleerd tot een wijdverbreide politieke beweging. De moderne poging om boeken te verbieden kan worden herleid tot een terugslag tegen het 1619 Project, een journalistieke bloemlezing van Nikole Hannah-Jones die gepubliceerd is in de New York Times’, weet Friedman.
Het project had als doel de Amerikaanse geschiedenis te herformuleren door het verhaal te centreren rond de bijdragen van zwarte Amerikanen aan de opbouw van het land. Trump betoogde dat het stuk studenten leert om ‘hun eigen land te haten’ en Republikeinse wetgevers volgden dit voorbeeld door te beloven het werk op scholen te verbieden. Sindsdien hebben rechtse politici wat zij ‘anti-Amerikaanse’ literatuur noemen gebruikt als campagne-praatpunt. Zij hebben angsten aangewakkerd over boeken die studenten ‘indoctrineren in progressieve waarden’, wat een conservatieve strijdkreet geworden is.
‘We zagen dat meer politici zich op staatsniveau gingen bemoeien, en probeerden leden van deze gemeenschappen te steunen die zich mobiliseerden om boeken op scholen te censureren’, zei Friedman. ‘Nu, in 2025, zien we dat deze inspanningen niet alleen op staatsniveau worden voortgezet, maar ook worden besproken voor implementatie op federaal niveau’. PEN America heeft alleen al in het schooljaar 2023-2024 meer dan 10.000 verboden op openbare scholen genoteerd. De gegevens worden verzameld via nieuwsberichten, schoolbestuursverslagen en wetgevingstracking.
De verboden laten een duidelijk patroon zien van het targeten van gekleurde auteurs, vrouwen en leden van de LGBTQ+-gemeenschap. Boeken die informeren over racisme, gender en geschiedenis zijn het vaakst het doelwit van meedogenloze censuurpogingen. Het is niet verrassend dat rode staten gemiddeld meer gevallen van boekverboden laten zien. Florida heeft veruit het hoogste aantal boekverboden in het afgelopen jaar, met 4.561 gevallen van verboden boeken in 33 schooldistricten. Verboden titels zijn onder andere Beloved van Toni Morrison, Normal People van Sally Rooney en Slaughterhouse-Five van Kurt Vonnegut.
Deze verboden kosten districten naar verluidt tussen de $ 34.000 en $ 135.000 per jaar. Ron DeSantis, de gouverneur van Florida, is een van de belangrijkste architecten van het verbieden van boeken die niet in lijn zijn met zijn politieke agenda.Net als Trump heeft hij de boekverboden een ‘hoax’ genoemd, ondanks het duidelijke bewijs en zijn directe betrokkenheid. Friedman zegt dat boekverboden vaak een vroeg teken van autoritarisme zijn. Een van de meest beruchte voorbeelden zijn de massale boekverbrandingen in nazi-Duitsland, maar Mussolini en veel andere dictators, waaronder leiders van de Sovjet-Unie en communistisch China, hebben soortgelijke strategieën van culturele censuur en intellectuele onderdrukking gebruikt.
En hoe subtieler de censuur, hoe effectiever het vaak is. ‘Als iemand een verboden boek wil bagatelliseren, noemen ze het geen verbod’, zei Friedman. ‘Daarom halen bepaalde gevallen het nieuws niet’.
Het verbieden van een boek wordt vaak omschreven als een gepaste ‘verwijdering’ of ‘terugtrekking’ van materiaal. Dit klinkt veel minder bedreigend dan ‘censuur’. Het is daarom niet minder bedreigend. Tot zover The Guardian.
‘America über alles’?
De USA zal domineren over de wereld. Trump heeft het oog op Groenland laten vallen om dat te kopen. De Gaza strook zal etnisch gezuiverd worden om er een nieuwe ‘Rivièra’ te laten ontwikkelen. Heeft ‘Amerika’ zich niet met behulp van afslachten van de oorspronkelijke bevolking – genocide genoemd – weten op te bouwen en via slavernij groot te maken, naast niet aflatend terreur uitoefenend tegen de zwarte bevolking. Zong Billy Holyday niet over ‘strange fruit’? ‘Strange fruit’? Dit is wat de Engelse Wikipedia er over zegt: “Het lied protesteert tegen de lynchpartijen van zwarte Amerikanen met een tekst die de slachtoffers vergelijken met de vruchten van bomen. Zulke lynchpartijen bereikten een hoogtepunt in de zuidelijke Verenigde Staten aan het begin van de 20e eeuw en de grote meerderheid van de slachtoffers was zwart. Het lied werd beschreven als ‘een oorlogsverklaring’ en ‘het begin van de burgerrechtenbeweging’,” (mijn vertaling, thh.).
Overigens voor het fascisme hoefde ‘Amerika’ niet ver te zoeken, met een openlijk opererende Ku Klux Klan (KKK). Kortom, in het verschiet van een boekverbanning kan een boekverbranding liggen. De Franse regisseur Truffaut verfilmde daarvoor al in 1966 het Engelstalige boek Fahrenheit 451 (Amerikaans auteur Ray Bradbury, 1953). De film draagt dezelfde titel. Wat lees of zie je daar? ‘In een dystopische samenleving waarin kennis als een gevaar wordt gezien, zijn boeken verboden. Als brandweerman is het de taak van Guy Montag om deze boeken op te sporen en te verbranden. Zijn ontmoeting met Clarisse brengt hem ertoe zijn activiteiten in twijfel te trekken.’
Sowieso stond een grote minderheid van de hedendaagse Amerikaanse kiezers sterk afwijzend ten opzichte van wat zich in hun statenbond nu voltrekt. We mogen dat niet vergeten.
Thom Holterman – eerder verschenen bij Libertaire Orde
– Uitgelichte afbeelding: Door Jim Linwood – https://www.flickr.com/photos/brighton/50148581751/, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=104649981
Groff: By Cbkallman at English Wikipedia, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=47774777
