Silvia Federici is academica en een icoon van de feministische beweging. Ze heeft jaren onderzoek gedaan naar de heksenjacht in de Middeleeuwen en de link met de invoering van het kapitalisme. Volgens haar was onderdrukking van de vrouw en de devaluatie van haar belangrijk werk, namelijk de productie van arbeidskrachten, noodzakelijk voor de overleving van het kapitalisme. Haar bevindingen bundelde ze in het bekende boek ‘Caliban and the Witch’. Silvia Federici geeft een lezing op woensdag 28 oktober ’20 tijdens een online event van cultuurcentrum Vooruit*. DewereldMorgen.be kon haar vooraf interviewen over de coronacrisis, de sparteling van het kapitalisme en hoe we ons kunnen organiseren om te anticiperen op wat er uit deze chaos ontkiemt.
Corona, een politieke crisis
U vindt corona eerder een politieke crisis, dan een gezondheidscrisis?
Federici: Corona is een crisis die we in haar bredere context moeten bekijken. Het is vooral een politieke crisis die we konden vermijden. Covid is een rechtstreeks gevolg van het kapitalistisch systeem dat zowel het menselijk leven als haar leefomgeving heeft gedevalueerd. Een voorbeeld van die devaluatie is de systematische ontmanteling van ons gezondheidssysteem in de laatste decennia. Ik weet niet hoe het zit in België maar in de VS is het meedogenloos. We hebben een quasi compleet geprivatiseerd zorgsysteem. Bijvoorbeeld in New York, mijn thuisstad, alleen al zijn er in 20 jaar 19 ziekenhuizen gesloten voor mensen met een laag inkomen.
Naast de ontmanteling van onze zorgsystemen hebben we ook ons ecosysteem vervuild. De Bronx bijvoorbeeld is een van de meest vervuilde delen van New York. Kinderen ontwikkelen er op jonge leeftijd astma. Dus de vervuiling van onze leefomgeving resulteert in schade aan ons lichaam en zet onze immuniteit onder druk. Dat maakt ons veel kwetsbaarder voor epidemieën die nu in een geglobaliseerde wereld veel sneller verspreid worden.
Covid krijgt nu heel veel aandacht enkel omdat het ook Europa en de VS treft. Maar in de laatste 30 à 40 jaar hebben er tal van epidemieën gewoed in de wereld, vooral in het Zuiden: cholera, meningitis, dengue, ebola, sars, …
Kapitalistisch systeem spartelt. Wat nu?
Federici: “We zitten sinds eind jaren 60 en 70 in een counterrevolutie van het kapitalistisch systeem in crisis, dat terugslaat als ze bedreigd wordt. De dekolonisatiegolf in het zuiden, de strijd van de arbeiders in het westen voor betere werkomstandigheden, de revolte van de studenten en de vrouwen. Het was één van de meest revolutionaire momenten waarbij de fundamenten van het kapitalistisch systeem onder druk kwamen.
Wat we sindsdien hebben gezien is een krachtige tegenreactie. Een aanval op de gedekoloniseerde landen met zware besparingsprogramma’s van IMF en Wereldbank om een artificiële schuld die in die landen is gecreëerd te recupereren. Mensen werden onteigend van gemeenschapsgronden, publieke diensten werden geprivatiseerd en er kwam een halt op overheidsuitgaven. Dit alles heeft een massa mensen verarmd en op de been gebracht die goedkoop ingezet konden worden op de globale arbeidsmarkt.
Een andere reactie van het kapitalisme tegen het verzet in het noorden is de versnelde automatisering en de massale investering in technologie om de werknemerseisen voor betere loon- en werkomstandigheden te omzeilen. In dat proces komen ze nu in een andere soort crisis. Aan de ene kant heb je bedrijven als Amazon die miljarden winst maken terwijl aan de andere kant miljoenen mensen hun job verloren en verarmen.
Kijk naar de interestvoeten die nu bijna op nul staan om opnieuw groei te genereren. Wat heel ongewoon is in de geschiedenis van het kapitalisme. Maar behalve in China zitten de meeste andere landen zonder groei.
Deze massale sociaaleconomische ontwrichting toont het geweld aan van
ons kapitalistisch systeem. Het verarmt de mensen, vervuilt ons ecosysteem, veroorzaakt epidemieën en volksverhuizingen. Dit systeem is onhoudbaar. Het beschermt het leven niet. En als we dit doorhebben kunnen we verder de vraag stellen wat willen we dan wel opbouwen?
Het is belangrijk om een duidelijke visie te hebben van die andere maatschappij. Een maatschappij die gefundeerd is op sociale rechtvaardigheid. En dat we starten met het bouwen van de elementen van die nieuwe maatschappij in onze dagdagelijkse leven en in onze dagdagelijkse relaties met elkaar. We mogen die zogenaamde revolutie niet projecteren in een verre toekomst.”
Bevrijding van geïnternaliseerd kapitalisme
Hoe kunnen we die andere wereld inbeelden met ons geïnternaliseerde kapitalistische frame?
Federici: “Ons ontdoen van de geïnternaliseerde kapitalistische mentaliteit is een proces van zelfbevrijding. Het belangrijkste is dat we beginnen met de link te maken tussen de verschillende vormen van uitbuiting en de strijdthema’s van bewegingen.
We moeten ons dagelijkse leven politiseren. Afstappen van die artificiële scheiding van de politieke strijd op straat en ons dagelijks leven. Het huishouden, de zorg voor kinderen of ouderen, relaties, procreatie, dat is allemaal politiek. Ons dagelijkse leven om onszelf in stand te houden is een plek van uitbuiting maar ook van organisatie. En dat is volgens mij de grote fout die de door mannen gedomineerde sociale bewegingen in het verleden maakten. Net omdat ze die twee scheidden, waren ze inefficiënt. Een Italiaanse feministe formuleerde het zo: “Het kapitalisme brengt mensen samen in de bedrijven en geeft hen de illusie van een samenwerking maar het verdeelt de mensen in hun gemeenschappen.”
We zijn geïsoleerd en gescheiden in het kerngezin maar worden geconfronteerd met dezelfde uitdagingen op de werkvloer en in huis. Het kapitalisme is erin geslaagd om ons te isoleren en angstig te maken. Dat gaf hen enorme macht. En het heeft onze capaciteit ondermijnd om onze belangen te verenigen en effectief veranderingen te brengen. Isolatie maakt je depressief. Het doet je fantasievermogen krimpen.
Een alleenstaande moeder bijvoorbeeld die op straat wil komen voor haar rechten moet zich eerst individueel zien te organiseren om haar huishouden rond te krijgen en opvang voor haar kind te regelen. En als ze nog energie heeft, komt ze op straat. Daarom ook is er een snelle burn-out bij activisten. Ze hebben geen gemeenschappelijke organisatie in hun dagelijkse leven.
Samen de dagdagelijkse uitdagingen aanpakken is enorm belangrijk. Onze kennis bijeenbrengen verrijkt het geheel en verbreedt de mogelijkheden. Het geeft ons meer macht en vertrouwen want we zijn niet meer alleen.
We moeten voorbijgaan aan de noodtoestand en nadenken over welke structuren er nodig zijn op lange termijn. Of het nu gaat over gezondheidszorg, voeding, kinderopvang, verzorging van ouderen, etc. We moeten van onderuit beginnen bouwen. En van daaruit kunnen we helderder onze eisen stellen naar de overheid. Bijvoorbeeld we hebben een gebouw nodig om mensen bijeen te brengen, we hebben middelen nodig om kinderopvang te organiseren etc …
De staat heeft niet alleen het monopolie op geweld maar ook het monopolie op de rijkdom die we gecreëerd hebben. Die wordt voor een groot deel gebruikt voor destructieve doeleinden zoals wapens, gevangenissen en oorlogen. We moeten deze rijkdom opeisen en investeren in de herorganisatie van ons sociaal weefsel. In plaats van onszelf in stand te houden als werknemer doen we dat als waardige mensen en dat geeft ons meer kracht om onze rechten op te eisen. En daarenboven leren we ook van de samenwerking en zelforganisatie.”
Vrouw als onbetaalde werknemer
U hebt als een van de weinigen ook altijd campagne gevoerd voor een loon voor huishoudelijk werk. Waarom? Hier wordt het vooral door extreem rechts gepromoot.
Federici: “We zagen het niet als bonus om thuis aan de haard te zitten en kinderen te maken zoals rechts het nadien voorstelde. Het was een campagne waarin we duidelijk maakten dat vrouwen eigenlijk onbetaalde werknemers zijn in het kapitalistisch systeem. Huishoudelijk werk zagen we als werk voor de staat.
Dankzij al dat huishoudelijk- en zorgwerk had het kapitalisme continuïteit van arbeidskrachten voor de fabrieken. Het is een cruciale schakel in het kapitalistisch systeem. De vrouw creëert de arbeidskrachten. Ze verzorgt hem als partner als hij moe uit de fabriek kwam, maakt het eten, wast zijn kleren, bedrijft de liefde, troost en vangt al de emotionele problemen op zodat manlief de dag nadien terug naar de fabriek kan. Generaties bedrijfsleiders hebben miljoenen winst gemaakt op de rug van de arbeid van al die vrouwen die deze zorgtaken gratis deden. We wilden deze rijkdom terug die we voor de staat gecreëerd hebben. Het was in feite een heel revolutionaire eis.
Maar een groot deel binnen de feministische beweging was er niet voor te vinden, want zij hadden de illusie dat buitenshuis werken alles zou veranderen. Dat het hen meer autonomie en vrijheid zou geven. Dat bevestigde anderzijds ook hun door het kapitalisme geïnternaliseerd idee dat huishoudelijk werk geen waarde heeft. Ze zagen de lange termijneffecten niet. Dat was een grote vergissing. En de realiteit vandaag de dag geeft ons gelijk.
Er is een beperkt aantal vrouwen dat inderdaad helemaal autonoom is dankzij hun betaald werk. Ze hebben een leuke, creatieve baan, een hoger salaris en kunnen hun huishoudelijke taken uitbesteden aan migrantenvrouwen. De meerderheid van de buitenshuis werkende vrouwen verdient echter amper voldoende om rond te komen.
Bijvoorbeeld in de VS zijn het voornamelijk vrouwen die werken die de grootste schulden hebben. Het werk dat ze doen is meestal laagbetaald, arbeidsintensief en precair. En daarnaast combineren ze dat werk met de huishoudelijke- en zorgtaken. Voor veel vrouwen is het loon niet voldoende om te overleven maar is het wel een instrument om bij de bank een lening te kunnen krijgen. Als je geen inkomen hebt kan je geen lening aanvragen. Dus ze werken zich te pletter om in schulden te eindigen. De consumptie van antidepressiva door vrouwen in de VS is enorm. Dit is de realiteit!
En hoe komt dat? Wel zoals we in de jaren 70 al voorspelden, als we het dagdagelijkse reproductiewerk/huishoudelijk werk niet laten valoriseren staan we buiten machteloos. Waarom is er een loonkloof tussen mannen en vrouwen? Het heeft niets te maken met biologie maar met onze sociale geschiedenis. We hebben altijd gratis gewerkt. En wat je nu ziet is dat bijna tachtig procent van de banen die vrouwen uitvoeren, gestructureerde vormen van huishoudelijk werk zijn. Kinder- en ouderenzorg, schoonmaak, verpleging, etc. Vrouwen beseften te laat dat ze geëindigd zijn met een dubbele dagtaak en een inkomen waarmee ze amper kunnen overleven.”
Heksenvervolging en femicide in het zuiden
‘Disciplinering’ van de vrouw was volgens u noodzakelijk bij de invoering van het kapitalisme in het Westen na de feodale periode. Vandaag zien we hetzelfde scenario in het Zuiden. Vrouwen worden vermoord of beschuldigd van hekserij en volgens u is dat gelinkt met het Westers beleid dat IMF en Wereldbank in die landen voert.
Federici: “In de 16de en 17de eeuw waren het vooral oudere vrouwen die vervolgd werden en beschuldigd werden van hekserij. Zij pasten niet in het beeld dat het kapitalisme heeft over wat de functie van de vrouw is. De vrouw moest gedisciplineerd worden en zich enkel bezighouden met reproductie, want het kapitalisme weet dat ze daar enorm afhankelijk van is. Heksenjacht in het Westen diende als voorbeeld om mensen te conditioneren in dat nieuw gedrag. De vrouwen die werden verbrand als heksen waren vrouwen die niet pasten in het kapitalistische plan. Het waren meestal oudere vrouwen die bedelden, genezers, promiscue vrouwen en autonome vrouwen die grond bezaten.
We zien in de laatste dertig jaar hetzelfde scenario in het zuiden. Duizenden, vooral oudere en arme, vrouwen werden en worden nog steeds vervolgd voor hekserij in Afrika, Latijns-Amerika, Papua New Guinea, etc … Deze heksenjacht begon in de jaren 80 nadat de landen door hun zware schulden bij het Westen via het IMF en Wereldbank zware besparingen moesten uitvoeren. Deze heeft de bevolking massaal verarmd.
Gelijktijdig met deze zware besparingen zag je een grote invasie van evangelische kerken en sekten die landen binnensijpelen. In deze landen waar mensen onteigend zijn en waar gemeenschappen onder enorme druk stonden, konden deze kerken gedijen. Tijdens de missen werden de zogenaamde heksen beschuldigd van de verarming van hun gemeenschappen. De verontwaardiging en woede van de mensen om hun miserie wordt op die manier afgeleid van de echte schuldigen. De jongere generatie wordt opgezet tegen de ouderen.
Gedurende mijn onderzoek ontdekte ik dat bij veel van die zogenaamde heksenvervolgingen op de achtergrond al deals werden afgesloten tussen lokale leiders en buitenlandse bedrijven om bepaalde territoria te ontginnen. In Afrika bijvoorbeeld vinden heksenvervolgingen vooral plaats in regio’s die men wil commercialiseren voor o.a. toerisme. Ze zetten de mensen tegen elkaar op net op het moment dat ze moeten verenigen om zich te verzetten. En ondertussen worden hun gronden ingenomen. Ook in India hoorde ik hetzelfde relaas. Namelijk dat de heksenjacht gelinkt is met gronden die de vrouwen bezaten.
In deze landen wordt grond alsmaar schaarser. De agro-industriële bedrijven en mijnbedrijven nemen gronden in voor massaproductie of ontginning. De ouderen zijn dan vaak de lastposten en staan op de rem. Ze willen hun grond of hun bomen niet verkopen. Ze komen in conflict met de jongere generatie die opgegroeid is met de notie dat je je alleen met geld kan redden in deze wereld. Dat staat meestal haaks op het idee dat ouderen hebben over wat waarde heeft. Zij zien de bomen, hun grond of hun dieren eerder als zekerheid dan geld.
Er is bijvoorbeeld veel paramilitair geweld tegen vrouwen in Latijns-Amerika. En dat is een directe reactie op de strijd die vrouwen daar voeren. Er is daar een populair feminisme tegen de onteigening van gemeenschapsgrond, tegen ecologische vervuiling, extractivisme en ze verbinden dat met de strijd tegen het patriarchaat. Zij gooien hun lichaam letterlijk in de vuurlijn tegen het kapitalisme. Zij moeten ervoor zorgen dat hun kinderen gevoed worden en dat ze drinkwater hebben. Als de ertsenmijn in de buurt het water uit de omgeving contamineert, betekent dat het einde van hun gemeenschap. De jeugd vertrekt naar de stad. De ouderen blijven alleen achter.
Wat je ziet is een enorme expansie van het kapitalistisch systeem die hele inheemse systemen van zelforganisatie, gemeenschapsvorming en waarden elimineert. En het geweld op vrouwen die beschuldigd worden van hekserij vormt hier onderdeel van.”
Racisme essentieel voor kapitalisme
Niet alleen seksisme maar ook racisme is volgens u cruciaal voor het kapitalistisch systeem. Hoe plaatst u de huidige vluchtelingen/migratie-crisis hierin en hoe ziet u de rol van links in deze strijd?
Federici: “De antikapitalistische strijd is een strijd voor gelijke rechten voor migranten. Globalisering is een proces van rekolonisatie en een enorme transfer van rijkdom van Zuid naar Noord. Migratie is het resultaat van massale plundering, onteigening en de vernieling van de levenswijze van deze mensen. Het is altijd zo geweest en gaat nog steeds door.
De eerste vraag die je je moet stellen is waarom zijn deze mensen vertrokken uit hun landen? Het is een gevolg van ons beleid van opgelegde besparingen, privatisering, landonteigening, prijsdumping van landbouwproducten, oorlogen die we er voeren etc … Mensen die geen toekomst meer zien in hun regio migreren, dat is normaal. Migratie is een antwoord op de wanhoop, maar is ook een vorm van verzet. De migranten volgen in de voetsporen van het geld, de rijkdom uit hun gronden die is doorgesluisd naar banken in Parijs, Brussel, Londen, New York etc …
En daarom vind ik het teleurstellend dat links dat verband niet erkent tussen hoe rijkdom werkelijk gecreëerd wordt en de processen die zorgen voor migratie. Links moet de strijd voor de rechten van migranten en vluchtelingen linken met een publieke veroordeling en benoeming van de context van deze migratie. Welke landen en instituties zijn verantwoordelijk voor het massaal vertrekken van deze mensen? Naming en shaming! Wie is wat verschuldigd aan wie?
De strijd voor rechten van migranten en vluchtelingen wordt nu gereduceerd tot een oppervlakkig feel good-liefdadigheid en gaat niet naar de kern van de zaak.
Ten eerste moet er een einde komen aan de plundering van de landen waar deze mensen vandaan komen. En ten tweede moet de strijd gevoerd worden voor gelijke rechten. Want de migranten hebben evenveel rechten op de welvaart in Brussel, Parijs of New York als locals.”
De jeugd en de toekomst
Welke boodschap hebt u voor de jongeren in deze verwarrende tijden?
Federici: “De jongeren in de steden staan vandaag de dag voor moeilijke tijden want er zijn zoveel meer obstakels rond het ontwikkelen van vormen van solidariteit. De kracht van kapitalisme om mensen te verdelen en de indruk te wekken dat we allemaal verschillende belangen hebben zit heel diep. We zitten ook met een jeugd die geconfronteerd wordt met een leven in precariteit.”
De jeugd moet inzien dat we in een soort keerpunt zitten. De coronacrisis heeft een barst geopend. Het is alsof je een glimp opvangt vanuit een deurkier. We staan op een kruispunt waarin openingen zijn naar nieuwe mogelijkheden. Wees bewust dat het antwoord niet meer isolatie is, maar juist collectieve actie. Het idee dat je alleen je hachje kan redden in deze geglobaliseerde wereld is nonsens.
We zullen onszelf niet kunnen redden als de meerderheid van de mensen elders in de wereld in oorlog, armoede of een situatie van onderdrukking moeten leven. Zoals de uitdrukking luidt: ”Sooner or later the chicken will come home to roost”. De gevolgen van onze acties elders in de wereld zullen we vroeg of laat gepresenteerd krijgen. We moeten stoppen met onze welvaart op te bouwen op andermans lijden. Dat moet hét principe zijn van onze politieke actie.”
*Meer info over het online event waar Silvia Federici op woensdag 28 oktober spreekt vind je hier.
– Interview van Keltoum Beltorf, oorspronkelijk verschenen bij De Wereld Morgen
Uitgelichte afbeelding: By Marta Jara (eldiario.es) – eldiario.es – “Es un engaño que el trabajo asalariado sea la clave para liberar a las mujeres”, CC BY-SA 3.0 es, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=65711133
