Het schandaal rond de PFOS-vervuiling is nu volop uitgebroken en uitgemond in iets wat steeds meer de trekken begint te krijgen van een politieke crisis. Net daarom is het ook belangrijk om enkele essentiële zaken niet uit het oog te verliezen.
1) PFOS en aanverwante fluorchemicaliën zijn gevaarlijk, en dat is reeds lang geweten
Bart Somers beweerde vandaag (15/6) nog in De Ochtend dat het inzicht in de schadelijke werking van PFOS recent is. Het zou, zo beweerde hij, om een voortschrijdend inzicht gaan, waardoor de normen omtrent wat veilig is pas de laatste jaren verstrengd zijn. Lees: in het verleden werden geen fouten gemaakt. Niemand valt veel te verwijten. Ook vanuit Lantis en andere belanghebbenden klinkt het vaak dat er wel een zekere kennis was van de vervuiling, maar dat de ernst ervan pas nu duidelijk wordt.
Maar 3M, het Amerikaanse bedrijf in Zwijndrecht waar alles om draait, weet al meer dan veertig jaar dat fluorchemicaliën zoals PFOS en PFAS gevaarlijke stoffen zijn. Het zijn hun eigen onderzoekers die dit in de jaren zeventig aan het licht brachten. Uit onderzoeken uitgevoerd op het personeel van vestigingen van 3M in de VS bleek in 1976 dat gehalte fluorchemicaliën in het bloed van de werknemers tot 1.000 maal boven de normale waarde lag. Tegen dan had 3M ook al kennis genomen van het feit dat vrijwel alle Amerikanen deze stoffen in hun bloed hadden omdat ze al massaal in de voedselketen aanwezig waren. Alleen wisten ze toen nog niet wat het precieze effect van die chemicaliën waren. Wat 3M dus ondernomen heeft, kan eigenlijk beschouwd worden als een massaal experiment op mensen, met een stof waarvan de effecten nauwelijks gekend waren.
Maar dat zou snel veranderen. Uit testen met ratten en apen, uitgevoerd in 1978, bleek dat PFOS en verwante fluorchemicaliën zonder meer toxisch zijn. Zelfs in relatief lage dosissen tekenden zich veranderingen af in de levers van de ratten. De apen verging het nog slechter, die stierven allemaal omdat de dosissen PFOS die ze toegediend kregen ‘te hoog’ waren. Bij correct toegediende dosissen zagen de wetenschappers onder meer duidelijke, negatieve effecten op het immuunsysteem. Maar 3M besloot te zwijgen en de resultaten van de zelf opgezette experimenten niet publiek te maken. Ook niet toen bijvoorbeeld in de jaren 80 en 90 duidelijk bleek dat werknemers meer kankers ontwikkelden dan gemiddeld en er in bijkomende experimenten verbanden naar boven kwamen tussen ontwikkeling van tumoren en PFOS.
Kortom, dat PFOS en aanverwante stoffen bijzonder schadelijk zijn is reeds lang geweten. Het verhaal lijkt bijzonder goed op dat van de tabaks- of asbestindustrie. Een industrie die op basis van eigen onderzoek snel inziet dat ze toxische, kankerverwekkende stoffen produceert maar dat afschermt voor het grote publiek. Wanneer dat niet meer lukt wordt er een rookgordijn opgetrokken van veronderstelde veilige normen die door gelobby vastgelegd worden en elkaar tegensprekende onderzoeksrapporten.
Maar de werkelijkheid is eenvoudig: PFOS is een gevaarlijke stof die de gezondheid ernstig schaadt. Punt.
2) Er zijn daders en slachtoffers
Wat zich de komende weken zal afspelen is een soort juridisch-politiek steekspel omtrent wie nu precies welke verantwoordelijkheid draagt. Op zich is dat nodig natuurlijk, en een parlementaire onderzoekscommissie is meer dan welgekomen. Maar het draagt ook risico’s met zich mee. Het brengt een soort – vergeef me de afgrijselijke woordspeling – ‘villapoliticisering’ met zich mee. De hele kwestie wordt herleid tot wie politieke verantwoordelijkheid draagt, wie wat precies wist en welk effect dat heeft op heersende, (partij)politieke verhoudingen binnen meerderheid en minderheid. Wat daarbij uit het oog dreigt verloren te worden, is dat er reële daders en slachtoffers zijn. En wat gezond boerenverstand wijst glashelder uit wie die daders en slachtoffers zijn.
3M en andere bedrijven die PFOS lozen of de lucht in blazen zijn daders. Ze hebben tegen beter weten in een reusachtig ecologisch risico gecreëerd door stoffen te (blijven) produceren waarvan gekend was dat ze op zijn minst serieuze risico’s voor de volksgezondheid inhielden. Ze hebben ook actief gelobbyd om dat te kunnen blijven doen.
En dan zijn er de slachtoffers. Dat zijn in de eerste plaats de mensen die in de onmiddellijke buurt van 3M wonen. De vervuiling is er van die aard dat nu officieel aangeraden wordt om geen compost uit eigen tuin te gebruiken, eigen geteelde groenten afdoende af te wisselen met gekochte groenten, handen te wassen voor het eten en steeds te kuisen met nat. En dat wordt nu meegedeeld, na meer dan twintig jaar van stilzwijgen en vervuiling. Je zal maar net een huis gekocht hebben in Zwijndrecht of omgeving. Of kleine kinderen hebben die graag in het tuintje wroeten. Of een boerderij in de buurt hebben.
Ondertussen zal de silent killer zijn werk verrichten. Kankers en andere aandoeningen kunnen zich ontwikkelen en het zal onmogelijk zijn om binnen de eerstvolgende jaren een exacte causale link te leggen tussen vervuiler en ziekte. Je zou het een vorm van vertraagde roofmoord kunnen noemen. Lichamen worden ongevraagd aangevallen om winstmaximalisatie voor enkelen te garanderen. Dader en slachtoffer dus.
3) Het grotere plaatje niet uit het oog verliezen
De dading die vandaag publiek werd gemaakt waarin Lantis met 3M overeenkomt om geen juridisch geschil aan te gaan en genoegen neemt met een schamele 75.000 euro van 3M, reveleert iets over de enorme belangen die spelen. De Oosterweelverbinding moet en zal er komen, ook al worden de op- en afritten, middenbermen en vluchtheuvels ervan aangelegd met zwaar vervuilde grond, ook al vraagt een eventuele sanering miljoenen belastinggeld.
Maar wat is Oosterweel nu weer? Juist, het verbinden en verbreden van de Antwerpse ring, waardoor nog meer auto’s richting Antwerpen kunnen worden aangezogen. PFOS-wegen aanleggen om extra uitstoot van fijn stof te faciliteren. Om de vervuilende petrochemie van de haven nog een extra duwtje in de rug te geven. Met hier en daar een stukje schaamgroen of overkapping om de gemoederen te sussen.
Het schandaal rond 3M is een symptoom van een beleid dat de gezondheid van de burgers als volstrekt ondergeschikt ziet aan de winstmaximalisatie van private bedrijven (ook wel ‘de economie’ genoemd). Het trieste resultaat daarvan is dat Antwerpen nu al een stad is waarin het onmogelijk is geworden om kinderen gezond op te voeden. Zelfs wie dacht om wat gezonder voedsel van eigen kweek te eten, is er nu eigenlijk gewoon aan voor de moeite. In een straal van 15 kilometer rond de 3M-vestiging – wat dus Antwerpen en omstreken betekent – houdt dat sowieso een niet nader bepaald risico in.
De maatschappelijke, economische en sociale kostprijs van een beleid dat steevast inzet op korte termijn en quick wins ten nadele van ecologische duurzaamheid, zal de komende decennia enorm worden. Die kostprijs zal zich op tal van vlakken manifesteren: toename van druk op de gezondheidszorg, op de staatskas, op infrastructuur, op de landbouwsector rond Antwerpen en de vastgoedmarkt. En het zullen de mensen zijn in zwakke sociale posities die de zwaarste lasten van die kost zullen dragen. Zij zullen het minst middelen hebben om zich te verwijderen van de vervuiling, om medische kosten te dragen. Negatieve ecologische effecten vergroten onvermijdelijk bestaande sociale ongelijkheden.
4) We hebben nood aan burger- en strijdbewegingen
Nooit vergeten: dit hele schandaal is aan het licht gekomen door het werk van één activist. Thomas Goorden is zijn naam. Maandenlang heeft hij campagne gevoerd om deze enorme vervuiling onder de aandacht te brengen. Wat dit wederom duidelijk maakt, is dat het werk van activisten en bewegingen die ongebonden zijn door belangen en instituties, zonder meer noodzakelijk is. Hoe groter de belangen zijn, hoe meer overheid en bedrijven op fundamentele wijze dienen gewantrouwd te worden. Enkel bewegingen van onderuit hebben een positie die ver genoeg van gevestigde belangen staat, om een echte kritische kijk te waarborgen.
Waar Antwerpen en omgeving op dit moment nood aan heeft, is een nieuwe alliantie van burgerbewegingen die op duurzame wijze, voorbij het moment van de loutere verontwaardiging, weet te mobiliseren. Een coalitie van bewegingen die zich verenigt rond de eenvoudige eis van het recht op gezondheid. Dat zal een lange en moeilijke strijd zijn tegen groepen en instituties met enorme belangen en heel veel macht. Maar wat het schandaal rond 3M duidelijk maakt, is dat er ook geen andere optie bestaat dan in het verzet te gaan. De impact van vervuiling en ecologisch wanbeleid is immers zo groot dat het de levens van honderdduizenden mensen op zeer directe wijze beïnvloedt en steeds sterker zàl beïnvloeden.
- Thomas Decreus, oorspronkelijk voor De Wereld Morgen. De illustratie is ontleend aan het artikel (herkomst: Greenpeace België).
