– door Piet van der Lende –
De vraag is of we na het tijdperk van het neoliberalisme in een nieuwe fase van het kapitalisme zijn beland of dat de huidige ontwikkelingen een voortzetting van het neoliberalisme zijn. Op links wordt daar verschillend over gedacht. Is het neoliberalisme dood? En nog sterker, is het kapitalisme dood? Sommigen vinden van wel, anderen weer niet. Er zijn theoretici die betogen dat we in een nieuwe productiewijze terecht zijn gekomen. Daarbij vindt vergaren van rijkdom via kapitaalaccumulatie niet meer plaats met meerwaardevorming, maar door pacht en huur.
Al een aantal jaren wijzen verschillende schrijvers erop dat er een andere productiewijze aan het ontstaan is: het ‘neofeodalisme’ of ’techno feodalisme’ of’ ’techno kapitalistisch feodalisme’. Ze bedoelen hiermee dat er een nieuw tijdperk van uitbuiting door rijke miljardairs in regionale elites ontstaat. Een tijdperk dat doet denken aan het feodale stelsel in de middeleeuwen, waarin een adellijke elite zich door middel van een leenstelsel met geweld de rijkdom toe-eigende. Dat geschiedde door systematische uitbuiting van grote bevolkingsgroepen die als horigen of slaven leefden en onmogelijk konden ontsnappen aan het systeem.
Stroomversnelling
Soms gebeurde dit door de rechtvaardiging van een totalitaire ideologie, in samenwerking met de kerk, waardoor de slachtoffers zich ‘vrijwillig’ aan de onderdrukking onderwierpen. De adel voerde vele bloedige oorlogen over de toegang tot de macht en rijkdom. Het middel om de waarde te verwerven was de huur of pacht die de boeren voor gebruik van het land moesten betalen. De vraag is: gaan we naar een vergelijkbare vorm van feodalisme? Worden we allemaal de nieuwe horigen en slaven van de nieuwe adellijke elite? En zijn bedrijven de nieuwe vazallen van de elite? Verschillende schrijvers veronderstellen van wel.
De discussie over het neo feodalisme is in een stroomversnelling gekomen omstreeks 2020 en kreeg nieuwe impulsen door het boek Techno capitalist feodalism van Michel Luc Bellemare. (1) De discussie werd aangezet door de verschijning van boek Techno feudalism: What Killed Capitalism. Geschreven door Yanis Varoufakis die minister van Financiën in Griekenland is geweest en als econoom verschillende publicaties op zijn naam heeft staan. (2)
Varoufakis
De opvattingen van Varoufakis: de Amerikaanse Big techbedrijven zijn zoals de feodale landheren van Europa in de middeleeuwen. Deze monopolies bezitten de digitale grond waarop de wereldeconomie is gestoeld en vragen steeds hogere huren voor het gebruik van hun geprivatiseerde infrastructuur. Amerikaanse Big techbedrijven hebben in wezen de wereld gekoloniseerd. Deze nieuwe vorm van gemonopoliseerd technologisch kapitaal is als cloudkapitaal, eigendom van oligarchen die Varoufakis ‘cloudalisten’ noemde. (‘cloud’: is een plaats om bestanden op te slaan, buiten de computer of telefoon, maar via internet toegankelijk).
De digitale platforms met hun ‘digitale leengoederen’ (cloud fiefdoms),verschillen van ‘aards’ kapitaal. Door het gebruik van platforms en dataverzamelingen leveren de consumenten gratis informatie aan de techbedrijven die deze informatie vervolgens gebruiken om hun ‘cloud platform’ te bouwen. Grote techbedrijven kunnen een pacht verdienen op het bezit van hun platform. Winst, een centraal gegeven van het kapitalisme, is voor deze bedrijven niet meer belangrijk. Als ‘klassieke’ kapitalisten – Varoufakis noemt ze ‘vazallen’ – nog willen verkopen, dan moeten ze namelijk via zo’n platform of leenstelsel doen. En van die verkopen, moeten ze een bepaald percentage afdragen. Ook als de bedrijven reclame willen maken op de platforms van de techbedrijven moeten ze betalen. Volgens Varoufakis hoeven deze techbedrijven helemaal niets te produceren, ze hebben namelijk het monopolie om verkopers en kopers met elkaar te verbinden. Ze zijn ‘vrij’ van de druk van de markt om goedkopere, betere producten te produceren, vrij van de constante angst dat een concurrent met een product komt dat hun marktaandeel ‘steelt’. Concurrentie wordt door de grote monopolieplatforms uitgeschakeld.
Kritiek
Er is veel kritiek gekomen op de analyse van Varoufakis. Vaak wordt erkend dat ‘cloudalisten’ belangrijke inkomsten halen uit hun bezit van leengoederen. Maar ze zijn daarnaast ook niet onafhankelijk van loonarbeid. De dienstensector steunt op precaire werkers. Grote techbedrijven hebben soms meer dan een miljoen mensen in dienst, zoals Amazon dat de tweede werkgever is in Amerika. De logica en het streven naar rijkdom van de cloudalisten zouden nog steeds afhankelijk zijn van kostenefficiëntie, gestuwd door concurrentie, waar de arbeidskosten gedrukt worden om de winstmarges te maximaliseren en meerwaarde te produceren. In feite werkt 99 procent van de bedrijven in het kapitalisme nog steeds volgens de klassieke methode van meerwaardevorming. De klassieke tegenstellingen tussen arbeid en kapitaal en de klassenstrijd in het kapitalisme zijn dus niet zomaar verdwenen, maar ze nemen nieuwe vormen aan. Denk maar aan de syndicale strijd van Amazon Labor Union (ALU) met Chris Smalls tegen Amazon in de VS. (3) Ook in Europa hebben werknemers van Amazon op Black Friday in 2023 in meerdere Europese vestigingen het werk neergelegd. Ze eisten meer loon en betere arbeidsomstandigheden.
De stakingsacties werden georganiseerd door de internationale vakbond UNI Global Union en vonden plaats in meer dan dertig landen en duurden meerdere dagen. Het kapitalisme met zijn klassenstrijd functioneert, aldus de critici, nog in veel opzichten als vanouds en het grootste deel van de bevolking is om te (over)leven nog steeds afhankelijk van loonarbeid. (4)
Nadere analyses
Onlangs heeft Reijer Hendrikse (politiek econoom) getracht tot een synthese van de twee standpunten te komen. Hij duikt daarvoor in de geschiedenis en concludeert dat de stelling dat het kapitalisme het feodalisme volledig vernietigde niet juist is. In de verschillende ontwikkelingsstadia van handelskapitalisme tot industrieel kapitalisme hebben kapitalistische productiewijze en feodale verhoudingen altijd in een wissende combinatie naast elkaar bestaan. Eerst in de tijd van de handelssteden en de handel en later in de tijd van het monopolie kapitalisme van begin twintigste eeuw, waarbij het imperialisme betekende dat kapitalisme in de kernlanden in het westen werd gecombineerd met feodale verhoudingen in de periferie.
Hendrikse concludeert dat het kapitalisme verschillende perioden kent, waarin het of dynamisch is en alle oude verhoudingen vernietigt, of ‘gestold’ kapitalisme, waarin de oude feodale verhoudingen weer bovenkomen. Bestudering van het historisch proces leert dat er geen zuivere, plotselinge overgang plaatsvindt van het ene ‘zuivere model’ naar het andere. Hendrikse spreekt over de tegenwoordige tijd als ‘vloeibaar feodalisme’, een combinatie van feodale praktijken en aangepast kapitalisme. (5)
Prioriteiten voor linkse eisen
Hoe kan links weer aantrekkelijk worden voor grote delen van de bevolking? Gezien bovenstaande analyse moet volgens mij een kritiek op het kapitalisme en het techno feodalisme, verbonden worden aan een kritiek op de controlemaatschappij waar we in het dagelijks leven last van hebben. Het gaat om strijdbare analyse van Big Tech en de groeiende controlemaatschappij, waarin publieke waarden verslijten en een autoritaire samenleving ontstaat.
De controlemaatschappij koloniseert alle domeinen van het leven. Onbehagen daarover biedt een goede mogelijkheid mensen met een goede kritiek te verbinden. Dit kan worden aangevuld met een hoopvolle visie over de plaats van de technologie in de samenleving. Bijvoorbeeld door te eisen dat de grote platforms onder publieke controle worden gebracht of initiatieven nemen om coöperatieve platforms op te zetten. (6) De New Yorkse taxichauffeurs hebben een nieuw platform opgericht. Arro genaamd. Arro laat, net als Uber, zien of er taxi’s in de buurt zijn die dan met een druk op de knop worden opgeroepen. De arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorwaarden zijn bij Arro beter dan bij Uber. Duizenden taxi’s werken al met de ‘app’ en de bedoeling is dit zo snel mogelijk uit te breiden. Ook in Nederland zijn er acties geweest van taxichauffeurs tegen de slechte arbeidsomstandigheden bij Uber.
En we kunnen de Europese petitie tekenen, waarin de slechte arbeidsomstandigheden van Amazon aan de kaak worden gesteld. “Roep Amazon ter verantwoording!” Bescherm arbeidsrechten – wemove.eu
(1) Michel Luc Bellemare, Techno-capitalistic-feudalism.(Scientific Anarchist-Communism), 2020.
(2) Yanis Varoufakis, Technofeudalism: What Killed Capitalism, 2023.
(3) Luis Feliz Leon, De arbeid(st)ers van Amazon behalen historische overwinning – (E457-1).
(4) Zie voor een vlammende kritiek: Michel Luc Bellemare, Techno-Feudalism: (A Short And Direct Critique In The Name Of Techno-Capitalist-Feudalism) – Academia.
(5) Reijer Hendrikse, Terug naar de toekomst. Kapitalisme als vloeibaar feodalisme? Researchgate.
(6) Niels Niessen, Claim het dagelijks leven terug. En wordt als links weer een emancipatiebeweging. In: Het kapitalisme voorbij. Wetenschappelijk bureau van Groen Links. Van Gennep, 2022.
– Overgenomen van Bijstandsbond/Solidariteit
