Van de vrijmetselarij tot de Bilderbergconferentie: er zijn vele soorten complottheorieën. Ze komen voort uit het gevoel dat we geen controle hebben over onze eigen maatschappij, en dat een kliek achter onze rug om de gang van zaken bepaalt. John Molyneux stelt de vraag hoe bruikbaar deze theorieën zijn.
De laatste tijd steken steeds vaker samenzweringstheorieën de kop op, rond en binnen linkse kringen. Dit heeft volgens mij een serieuze aanleiding. De wereld is in beroering en de maatschappij valt op verschillende manieren uiteen: de economische crisis, de milieucrisis, de crisis veroorzaakt door politieke vervreemding, een hele reeks aan schandalen, rellen, enzovoorts.
Veel mensen vinden deze crises erg beangstigend. Als de arbeidersbeweging geen duidelijke weg vooruit biedt, zoals momenteel in veel Europese landen het geval is, kunnen deze mensen op allerlei plekken naar antwoorden gaan zoeken. Dit geldt vooral wanneer mensen net geradicaliseerd zijn en links relatief zwak is.
Hoe begrijpelijk dit ook is, het is ook een probleem. Samenzweringstheorieën belemmeren ons als we de wereld willen begrijpen en veranderen. Dit artikel gaat daarom over wat er mis is met complotten als wereldbeschouwing. Ik zal uitleggen wat de fundamentele verschillen zijn tussen marxistische analyse en samenzweringstheorie, en laten zien waarom de eerste geworteld is in een veel dieper begrip van de maatschappelijke structuur en van hoe macht werkt, dan de laatste.
Ik hanteer deze aanpak omdat er een aantal problemen zijn als je iets wil zeggen over samenzweringstheorieën. Ten eerste zijn er erg veel samenzweringstheorieën, en zodra je een geloofwaardig antwoord hebt geformuleerd op één theorie, komt er weer een nieuwe bovendrijven. Ten tweede vergt het veel moeite en kennis om een theorie te weerleggen, hoe idioot die ook is — zoals de theorie dat de piramides door aliens zijn gebouwd. Ten derde denken ook marxisten dat er complotten zijn. Het is absoluut duidelijk dat politici, zakenlui, de media en politie van tijd tot tijd samenzweren, bijvoorbeeld bij het Britse afluisterschandaal of om het publiek te misleiden over de oorlog in Irak.
De vraag is dus wat de essentiële verschillen zijn tussen samenzweringstheorieën in het algemeen en het marxisme. Volgens mij zijn het de volgende acht punten:
1
Samenzweringstheorieën zijn gebaseerd op ‘bijzondere’ of ‘verborgen’ kennis. Socialisme en marxisme zijn juist bewust gebaseerd op algemeen bekende en openbare feiten. Natuurlijk bevat een boek als Het Kapitaal, Trotski’s Geschiedenis van de Russische Revolutie of Harmans A People’s History of the World informatie die veel ‘gewone’ mensen niet kennen. Maar deze boeken worden gekenmerkt door de interpretatie van feiten en verbanden, en niet door ‘verbazingwekkende’ openbaringen.
Dit is belangrijk, want om een groot publiek te bereiken en te kunnen beïnvloeden moet een radicale kritiek op het systeem verbonden zijn met de ervaring van werkende mensen. Het marxisme is in belangrijk opzicht vooral een generalisatie van de ervaring van de arbeidersklasse. Daarom is het ook onmogelijk om grote aanhang te krijgen voor ideeën die afhangen van uren speciaal onderzoek naar verborgen bewijs. Dit is niet het belangrijkste kenmerk van een samenzweringstheorie, maar het is een bruikbare eerste aanwijzing.
2
Marxisten en aanhangers van samenzweringstheorieën hebben een heel verschillend beeld van hoe de maatschappij wordt bestuurd. De kern van de meeste samenzweringstheorieën is dat een kleine, geheime elite de wereld regeert: een groep mensen die allemaal met elkaar in verbinding staan en die vrijwel alle belangrijke gebeurtenissen bepalen. Marxisten denken dat maatschappijen bestuurd worden door heersende klassen die, hoewel ze een kleine minderheid zijn (ongeveer 1 procent), toch uit een behoorlijk aantal mensen bestaan — ongeveer 200.000 in Nederland, of een half miljoen in Groot-Brittannië.
Bovendien kunnen ze alleen heersen met behulp van staatsapparaten (met een leger, politie, rechters, ministeries, enzovoorts) die hiërarchisch zijn opgebouwd, en bestuurd worden door leden van de heersende klasse. Complottheorieën zijn op zichzelf ongeloofwaardig omdat zo’n kleine groep niet in staat zou zijn om alle nodige beslissingen te nemen om een moderne maatschappij te besturen, of deze zelfs maar te overzien. En zelfs als dat mogelijk was, zou zo’n kleine groep enorm instabiel en makkelijk omver te werpen zijn. In werkelijkheid zijn de regimes van de grote kapitalistische landen (vooral de VS) sinds de Tweede Wereldoorlog opmerkelijk stabiel.
3
Complottheorieën zijn gebaseerd op het idee dat de leden van de elite elkaar allemaal kennen en in het complot zitten. Marxisten zeggen juist dat de heersende klasse verenigd wordt door haar gemeenschappelijke belang, vooral het gezamenlijke belang om de arbeidersklasse uit te buiten. Zo verklaren we waarom bedrijven en regeringen doen wat ze doen, zonder steeds complotten te ontdekken. Ze worden zowel beperkt als gedreven door de logica van het kapitalisme: de accumulatie van kapitaal via concurrentie. In samenzweringstheorieën heeft het systeem geen objectieve logica, waardoor elk begrip van zijn ontwikkeling afhankelijk wordt van het ontdekken van het meest recente complot.
4
Door de logica te begrijpen van kapitaalaccumulatie, die Marx zo uitgebreid onderzocht in Het Kapitaal, begrijpen we niet alleen wat de heersende klasse verenigt, maar ook wat zowel kapitalisten als staten onderling verdeelt. Dit verklaart de steeds terugkerende rivaliteit en oorlogen tussen imperialistische mogendheden, die zo’n grote rol spelen in de moderne geschiedenis.
Complottheorieën overschatten systematisch de eenheid (en dus de macht) van onze heersers. Bij gebrek aan een analyse van de tegenstellingen binnen het kapitalisme die tot crisis leiden (volgens marxisten zijn dit overproductie en de dalende winstvoet), moeten samenzweringstheorieën teruggrijpen op ad-hoc-verklaringen van economische crisis.
Soms beweren ze zelfs dat de crisis bewust is veroorzaakt (want alle belangrijke ontwikkelingen moeten wel door de geheime heersers zijn gepland) — alsof het in het belang van het systeem is om een grote recessie te hebben waarin voor triljoenen aan aandelenwaarde verdampt en de productie afneemt.
De meeste samenzweringstheorieën overschatten hoeveel controle onze heersers hebben over de geschiedenis. Het marxisme daarentegen verklaart juist waarom, in laatste instantie, niemand het systeem controleert.
5
Samenzweringstheorieën zijn niet gebaseerd op een algemene theorie over de historische ontwikkeling, maar op de overtuiging dat de geschiedenis een aaneenschakeling is van complotten. Ze helpen ons totaal niet om de grote lijnen van de maatschappelijke en historische ontwikkeling te volgen, zoals de oorsprong van de klassenmaatschappij, de overgang van feodalisme naar kapitalisme, of de industriële revolutie.
Marxistische analyses van actuele situaties zijn gebaseerd op het historisch materialisme, een algemene theorie die talloze historische studies van de hoogste kwaliteit mogelijk heeft gemaakt, zoals The Class Struggle in the Ancient Greek World van Geoffrey de Ste. Croix tot A People’s History of the World van Chris Harman. Samenzweringstheorieën hebben niets vergelijkbaars voortgebracht.
6
Complottheorieën bieden meestal geen andere concrete strategie om de wereld te veranderen dan mensen informeren over de samenzwering. Het marxisme daarentegen heeft gedurende 160 jaar een complete strategie ontwikkeld voor revolutionaire verandering, gebaseerd op Marx’ theorie van klassenstrijd. Hier zijn gaandeweg de theorie van de massastaking (Luxemburg), permanente revolutie (Trotski), de revolutionaire partij (Lenin), het eenheidsfront (Lenin en Trotski), en nog meer bij gekomen.
Het marxisme heeft als groot pluspunt een perspectief voor de uiteindelijke omverwerping van het kapitalisme. Het kan concreet aangeven wat er vandaag en morgen gedaan moet worden in het belang van de arbeidersklasse. Samenzweringstheorieën kunnen dit absoluut niet.
7
Typerend voor complotdenkers is dat zij met twee maten meten als het aankomt op bewijs voor hun theorie tegenover officiële verklaringen. Ze zetten voortdurend vraagtekens bij verklaringen van de regering of de media over een gebeurtenis of situatie, of laten inconsistenties zien.
Vervolgens geven ze zonder serieus bewijs hun eigen interpretatie. Als ze bijvoorbeeld kunnen vaststellen dat, ondanks officiële ontkenning, vorige week een UFO boven Amsterdam vloog, lijken veel complotdenkers te denken dat dit hun het recht geeft om vol zelfvertrouwen (maar zonder bewijs) te verklaren dat hij van Mars kwam.
Marxisten bekritiseren niet alleen de gebruikelijke burgerlijke verklaringen van gebeurtenissen, maar ze doen ook bijzondere moeite om hun eigen interpretaties te onderbouwen. De enorme hoeveelheid werk die Marx besteedde aan Het Kapitaal is het klassieke voorbeeld, maar er zijn vele andere, zoals Het imperialisme als hoogste stadium van het kapitalisme van Lenin, De geschiedenis van de Russische revolutie door Lev Trotski, State Capitalism in Russia van Tony Cliff en Zombie Capitalism van Chris Harman.
8
En last but not least bevat de kern van veel samenzweringstheorieën een element van racisme, meestal antisemitisme. Vaak blijkt de ‘geheime regering’ die zogenaamd het land of de wereld bestuurt een Joods of zionistisch complot te zijn. Zo bestaat er een steeds terugkerende obsessie met de familie Rothschild en de fantasie dat zij bijna alle banken in de wereld controleren.
Het idee van een internationaal Joods complot om de wereld te overheersen heeft niets te maken met een linkse kritiek op het zionisme als politieke beweging die heeft geleid tot de stichting van de staat Israël en de onderdrukking van de Palestijnen. Het is een traditioneel antisemitisch vooroordeel dat onzinnig en politiek gevaarlijk is, en dat progressieve mensen heftig moeten bestrijden.
Dit zijn de belangrijkste verschillen tussen samenzweringstheorieën en het marxisme. De huidige populariteit van complottheorieën is begrijpelijk. De marxistische theorie van vervreemding kan goed verklaren waarom mensen het gevoel hebben dat de wereld beheerst wordt door ongrijpbare krachten. Het marxisme biedt ook het beste kader om de samenzweringen te analyseren die wél bestaan: door ze te plaatsen binnen de fundamentele drijfveren en tegenstellingen van het kapitalisme, in plaats van de samenzweringen zelf te zien als de centrale drijvende kracht.
Samenzweringstheorieën belemmeren een goed begrip van de wereld en houden mensen passief omdat elk perspectief voor verzet ontbreekt.
Dit artikel is een vertaling van What is wrong with conspiracy theories? van John Molyneux, 18 september 2011, eerder verschenen op socialisme.nu
Een zeer goede uitleg.
De Bilderbergconferentie is simpelweg een manier voor de heersende klasse om zich te verenigen. Wij zouden ons niet te veel moeten afleiden door dat soort dingen. We moeten ons juist verenigen tegen kapitalisme in het algemeen i.p.v. een paar specifieke groepen (zoals de Zionisten of de Bilderbergs).
Hoezo marxisme “versus” complottheorieen? Ik dacht dat het marxisme een complottheorie was.
@2 Marxisme is geen complottheorie. Hoe kom je daarbij? Het Marxisme gaat uit van een heersende klasse, maar de heersende klasse is uiteindelijk onderhevig aan dezelfde logica van het systeem als de onderdrukte klasse.
Niet alles is afgesproken. Mensen zijn geneigd om in het belang van hun eigen klasse te handelen. Hierdoor kan je bijna alles al verklaren en heb je geen complotten nodig. Hoewel er heus wel af en toe een complot zal zijn, maar geen wereldwijd complot. Daarvoor botsen de belangen sowieso te veel.
Verder geloven Marxisten niet in de oneindige macht en controle van de heersende klasse. De heersende klasse is niet onoverwinnelijk. Verandering is mogelijk.
Het is de mens nu eenmaal aangeboren om achter een veelheid van waarnemingen (visueel, auditief, etc.) een (1) enkele oorzaak te zoeken. Die eigenschap een voorwaarde om gevaar te herkennen en te overleven. Pas in een veel later stadium heeft de mens ontdekt dat je op die manier de wereld ook hanteerbaar kunt maken, bijvoorbeeld hoe te zaaien om te oogsten.
Religie, het geloof in een god, is een resultaat van diezelfde aangeboren eigenschap en valt goed beschouwd in dezelfde categorie: een complottheorie.
Toch wordt het woord complottheorie vaak ten onrechte gebruikt. De meest bekende voorbeelden zijn de moord op Kennedy en Nineeleven. De eenvoudige constatering dat de officiele lezing niet kan kloppen is op zichzelf geen complottheorie. Een complottheorie wordt het pas als een hypothese wordt neergezet omtrent de werkelijke gang van zaken.
Al te vaak wordt de term complottheorie ingezet om elke poging tot het ontwikken van een altenatieve hypothese bijvoorbaat onmogelijk te maken en alternatieve hypotheses ongeloofwaardig te maken.
En in het geval de alternatieve hypothese onder vuur genomen wordt (wat volledig legitiem is), wordt daarbij tegelijk de suggestie gewekt dat de officiele lezing dus wel moet kloppen. En dat is natuurlijk allerminst het geval.
Op de keeper beschouwd is het woord “complottheorie” in de meeste gevallen een politieke term voor hetgeen in de wetenschap een hypothese genoemd wordt.
Hoedt U voor de mensen die het woord “complottheorie” al te gemakkelijk in de mond nemen. Het zou zomaar kunnen dat ze zelf onderdeel uitmaken van “het complot”.
Verder onderzoek kan nooit kwaad. Bekijk ook “Search for Steele”:
https://krapuul.nl/overig/nieuws/101163/amerikaans-martelnieuws/
God gezien – “Op de keeper beschouwd is het woord “complottheorie” in de meeste gevallen een politieke term voor hetgeen in de wetenschap een hypothese genoemd wordt.”
Een hypothese dus hoeft niet automatisch een aanval op de geliefde marxisme te betekenen. Of zijn er mensen die erg angstig zijn geworden.
Zeer logisch ook – “Hoedt U voor de mensen die het woord “complottheorie” al te gemakkelijk in de mond nemen. Het zou zomaar kunnen dat ze zelf onderdeel uitmaken van “het complot”.
De laatste willen altijd de burgers voor dom houden.
Vooral niet te veel vragen stellen, weetjewel.
Het artikel van Molyneux is een goede analyse van de neiging tot het construeren van het absoliute Kwaad als samenzwering.
Samenzweringen en achterbakse manipulatieve clubjes bestaan. Ik kan het je verzekeren, want ik ben er ooit zelf bij geweest. Maar er zijn ook omstandigheden, waarin mensen er goed aan doen, om samen te komen in Clubs voor het Nut van het Algemeen (Patriotten in de 18e eeuw), vrijmetselaarsloges en “clubs socials”. Onderlinge steun en overleg leiden tot (soms) goede zaken als een grote onderwijs-inspanning (Nut vh Alg), terugdringen van de macht van de RK Kerk (Vrijmetselaars) en democratisering van cultuur (social clubs in de iberische wereld).
Marx en Engels zelf behoorden tot een niet-openbaar kommunistisch genootschap vanaf de veertiger jaren van de negentiende eeuw.
Maar net zo min als de genoemde patriotten, vrijmetselaars (Goethe) en de familie Castro (club social) was de Kommunistenbund een “samenzwering”.
Karl Marx is het voorbeeld bij uitstek van een filosoof, die analyseert vanuit de grote wetten van de geschiedenis, de sociale en economische dynamiek ontleedt en daaruit tracht praktische conclusies te trekken.
In alle openbaarheid. Zonder achterkamertjes.
Maar Marx heeft zijn filosofie nooit bedoeld als disciplinerende quasi-religie. Hij had de pest aan “marxisten”.
Daarom is de juiste definitie van de tegenstelling tussen samenzweringsgekkies en serieuze analisten niet simpelweg “Marx tegen de anderen”, maar die van elke integere denker (van Spinoza tot Tony Judt) TEGENOVER meneer Kat en de heren Wilders en consorten.
Je kunt ze vaak herkennen aan hun obsessie met één enkel fenomeen. Voor Wilders “de” Islam. Voor Mischa Kat “de” Demmink.
– En over hoe het denken van Karl Marx is verpest door velen die zich op hem beroepen, als u wilt, een volgende keer.
@7 Hoe bedoel je dat Karl Marx de pest had aan ‘Marxisten’? Bedoel je daarmee ook Marxisten zonder aanhalingstekens? Want zoiets heeft Karl Marx inderdaad gezegd, maar het wordt vaak uit context getrokken. Toen hij zei dat, voor zover hij wist, hij geen ‘Marxist’ was, bedoelde hij daarmee dat hij niet de standpunten steunde van de mensen die zich in die context ‘Marxisten’ noemden. Daarmee bedoelde hij niet dat hij zich distantieerde van alle mensen die zich Marxisten noemen.
@8
Tout ce que je sais, c’est que je ne suis pas marxiste.
Geen uitzondering, Marx had niets op met marxisten.
@9 Dat ging over specifieke Franse Marxisten, niet Marxisten in het algemeen. Marx bedoelde: als dat Marxisme is, dan ben ik zelf geen Marxist.
Ik hoop dat Marx er niets op tegen heeft als ik zeg dat ik hij mijn belangrijkste inspiratiebron is voorzover het maatschappijanalyse betreft.
In het land van de farizeers moet je op je woorden passen.
Mooie discussie.
Vooral hoe Huib doet Harm completeren.
De eerste zin van Huib @7 is erg belangrijk in deze tijden waar heel veel geheim wordt gedaan en gehouden, maar moet zeker niet ge-absoluteseerd worden.
Het probleem van elk systeem is dat het niet entropie-bestendig is. Terwijl het merendeel van de mensheid angst voor de onzekerheden die ons entropisch universum meebrengt heeft. Absolutistische systemen die absolute zekerheden zeggen te bieden zijn daarom zo makkelijk in te voeren. Én leiders die binnen niet absolutistische systemen handig van de menselijke zwakheden gebruik maken kunnen zonder de naam te veranderen wél de essentie veranderen. Dat is gebeurd met de ideeën van Marx maar heb ik zelfs in Anarchistische groepen waargenomen…
@3 Goh? Heb ik me nu altijd vergist? Ik dacht dat Marx betoogde dat “het” allemaal een complot is van grootkapitaal en overheid om de massa arme, arme arbeiders te blijven uitbuiten en onderdrukken. Met wellicht een side-kick stoeltje voor, ehm laten we zeggen religie of brood-en-spelen leveranciers.
Maar heb ik dat volgens jou nou verkeerd begrepen? Zo ja, please enlighten me.
@14
Je weet altijd meteen wanneer iemand nog nooit een letter van Marx gelezen heeft. Jij bent daar een goed voorbeeld van.
@15
Wou ik net schrijven…
@16
Staat hier boven een hele lap tekst over het verschil tussen marxisme en complotdenken, komt zo’n Dylan vragen of we hem het verschil even uit willen leggen. Ik vind dat eigenlijk wel grappig.
@15 @16 @17 Dank voor de reacties heren, maar nu ben ik nog niet veel wijzer.
Ik geef toe dat ik weleens wat gelezen heb, of weleens geluisterd naar wat mensen die zichzelf marxist noemden (of iets dat daar tegenaan hing). Maar ik geef ook toe dat ik in geen der gevallen ook maar iets er van begreep. Geen touw aan vast te knopen.
Kunnen jullie me uitleggen wat er niet klopt in mijn summiere samenvatting onder 14
@18 Je moet gewoon het stukje nog een keer lezen. En als je dat niet snapt, dan, sorry, kan ik je verder ook niet helpen, want zo moeilijk is het nou ook weer niet.
@18
Zeker nogal wat lessen gemist op de lagere school. Waar dacht je eigenlijk dat dit artikel over ging?
@18 Hij is tenminste zo eerlijk om toe te geven dat hij er nooit iets van heeft begrepen. “Geen touw aan vast te knopen”, schrijft hij zelf. Waarschijnlijk iemand die houdt van eenvoudige, inzichtelijke logica, zoals:
Te weinig werk = Teveel buitenlanders
Karl Marx zette het systeem van GWF Hegel op zijn kop. Niet de “Idee” bepaalt de geschiedenis, maar de geschiedenis brengt bepaalde ideeën voort.
Bepalend daarbij zijn de economische machtsverhoudingen.
Eigenlijk is dat tegenwoordig door de meeste denkers, “links” of “rechts”, overgenomen.
Die economische machtsverhoudingen zijn niet godgegeven. Ze zijn veranderbaar. Ze zijn afhankelijk van techniek en honderd andere factoren.
Marx geeft ook toe, dat kunst en cultuur niet rechtstreeks verklaarbaar zijn uit de economische machtsverhoudingen. Ze hebben hun eigen waarde.
Samenzweringen bestaan. Maar meestentijds worden ze verzonnen om mensen bang te maken.
In elk geval bepalen ze nooit de loop van de geschiedenis.
Alleen jammer, dat het zoveel energie kost, om het geraaskal te elimineren en tot de feiten te komen …
Het laatste is die het speurwerk eigenlijk zo leuk maakt – eindelijk bij de echte feiten komen. 🙂