Links kan een flinke dosis anarchisme gebruiken

‘Wat kunnen we vandaag de dag nog van Bakoenin leren – en wat zeker niet?’ Zo werpt de oproeptekst van een bijeenkomst op 1 november in Nijmegen ter herdenking van Michail Bakoenin, die afgelopen lente 200 jaar geleden geboren werd, deze vraag op. Eerder al merkte Peter Storm op: ‘We beleven vandaag de dag een soort van opleving van het anarchisme als denkrichting en beweging. Dat blijkt uit media-aandacht voor anarchistische ideeën en activiteiten.’ De vraag is actueel.

Vrije associaties
Anarchisme is onder meer bekend om zijn idee van vrije associaties. Volgens Bakoenin worden de associaties bestuurd door haar eigen leden via algemene vergaderingen. Decentrale associaties zullen echter niet alle in behoeften van hun leden kunnen voorzien. Ze vormen onderdeel van een groter productieproces. Daartoe zullen de decentrale organisaties federaliseren. De afgevaardigden in de federatieraden zijn daarbij gekozen door de leden van de associaties.

Het anarchistische federatiemodel lijkt enigszins op democratie, maar dan veel omslachtiger en bureaucratischer. Het heeft iets weg van de EU, waar de Europese Raad is samengesteld uit de regeringsleiders van de lidstaten, over wier beslissingen het Europees Parlement in een aantal gevallen niets te zeggen heeft. Het EU-model is een garantie voor ongenoegen en verwijten van een democratisch tekort. Maar het anarchisme zal nog stroperiger fungeren met tussenstappen van associatie naar dorp of stad en van daaruit naar land. Bakoenins lot is dat zijn middel nauwelijks beter is dan de kwaal van de marxistische volksstaat, die hij terecht hevig bekritiseerde. Conclusie: het anarchistische federatiemodel noch de communistische volksstaat kunnen zich meten met parlementaire democratie.

Kleine overheid
Ook in een parlementaire democratie zijn overheden in het algemeen groot. De praktijk leert dat bureaucratie, corruptie en vriendjespolitiek kenmerken zijn. Hoe groter een overheid, des te erger de genoemde ondeugden. De Sovjet-Unie kon ze op een bepaald zelfs niet meer de baas en stortte in. Protesten in China zijn niet gericht tegen de florerende economie, maar wel tegen het gebrek aan vrijheid dat Bakoenin al profeteerde.

In ‘Mijn links‘ heb ik een lans gebroken voor een kleine overheid. Die zou evenwel volgens de gangbare (neoliberale) opvatting veel taken aan de markt moeten afstoten. Nu is naast een overheid een markt onmisbaar voor een soepel draaiende economie. Dit is zo evident dat ik er geen woorden aan vuil zal maken. Zelfs Lenin had dat in de smiezen met zijn Nieuwe Economische Politiek. Toch is taken overhevelen naar de markt in veel gevallen onwenselijk. Op tal van economische terreinen faalt marktwerking. Wat dan? Nu komt de anarchistische vrije associatie in beeld. Op die gedachte gebaseerde organisaties kunnen naast de overheid en de markt een plaats in het economische leven innemen. Op deze wijze is er sprake van een driedeling in plaats van de tweedeling overheid en markt.

Spoorwegen
Vrije associaties kunnen vooral een nuttige rol vervullen op gebieden waar marktwerking faalt en overheidsbestuur op enige afstand staat. Een voorbeeld kan een en ander verduidelijken. Op het spoor is marktwerking contraproductief. Treinen moeten voor efficiënt spoorvervoer nauw op elkaar aansluiten. Dat kan alleen wanneer een overkoepelende organisatie coördineert. Want vervoerders op de markt zullen hun concurrenten zo weinig mogelijk ter wille zijn. Maar de overheid in de vorm van parlement en kabinet heeft al te veel bestuurlijke taken om ook nog effectief het spoorgebeuren in de gaten te houden. Bij de spoorwegen liggen inefficiëntie en mismanagement – Fyra – derhalve duidelijk op de loer.

Daarom zouden treinreizigers en betrokkenen bij het vervoer een associatie kunnen oprichten die het treinverkeer in haar beheer neemt. Door middel van democratische verkiezingen vormt ze een bestuur dat onder andere de directie van de spoorwegen aanstelt. Door internet is landelijk onderling communiceren tegenwoordig een fluitje van een cent en daardoor kunnen in een associatie snel misstanden aan de kaak worden gesteld.

Buurtreiniging
Soms stellen sociaaldemocraten een soort van anarchistisch initiatief voor. Recentelijk heeft PvdA-Tweede Kamerlid Grace Tanamal een plan voorgesteld om mensen door buurtrechten meer zeggenschap in hun eigen buurt te geven. Tanamal denkt daarbij aan zaken zoals het ophalen van het vuilnis of het beheer van het buurthuis. Ze beseft dat buurtinitiatieven vaak stuklopen op onnodige bureaucratische obstakels. Maar sociaaldemocratische partijen, zoals de PvdA, plaatsen zulke voorstellen niet in een groter theoretisch kader. Het blijven losse flodders. Want de ideologische veren zijn afgeschud en er is geen behoefte aan nieuwe. Je mocht er eens op afgerekend worden.