Noodtoestand, avondklok, gevangenisrellen en stakingen: Italië is het Europese epicentrum van de pandemie. Ik schrijf vanuit Bologna, Italië, onder quarantaineomstandigheden. Ik woon alleen en dat maakt het isolement nog moeilijker. Vrienden bellen me vanuit Bergamo en Brescia, de epicentra van de epidemie. Ze vertellen gruwelijke verhalen over dood en massale besmetting. Ik probeer me te verzetten, ik gebruik alle technische middelen die ik tot mijn beschikking heb om mijn sociale leven voort te zetten. Ik lees veel. En ik schrijf. Het volgende artikel moet worden gezien als een oefening in verzet, een poging om de draad van de strijd voor vrijheid en gelijkheid voort te zetten, zelfs in deze ongekende crisistijd.
Lange wachttijden voor de apotheek en rijen voor de supermarkten: Verhalen als deze zijn recentelijk de norm geworden in Italië en volstaan om u een idee te geven van hoe de verspreiding van het coronavirus onze maatschappij verandert. Om precies te zijn, de epidemie en de maatregelen van de regering verergeren in feite een aantal trends die al lange tijd aan de gang zijn. Tientallen jaren van politiek van angst hebben hun sporen nagelaten, wat blijkt uit de huidige angst voor contact, de verdachte blikken die de veiligheidsafstand moeten beschermen.
Ongetwijfeld versterkt een dergelijke angst de krachten die ons leven domineren en het is de moeite waard eraan te herinneren dat wanneer er eenmaal staatsmaatregelen zijn genomen, zoals nu is bevolen, deze in het arsenaal van het politiek mogelijke blijven voortbestaan. Er ontstaan echter ook beelden met een heel andere connotatie: mensen op straat die naar elkaar lachen, er wordt muziek gespeeld vanaf de balkons en een gevoel van solidariteit omringt niet alleen artsen en verpleegkundigen, maar ook stakende fabrieksarbeiders, die strijden voor hun rechten op grond van de gezondheidsnormen van hun werkomstandigheden.
De discussie binnen de sociale bewegingen en links lijkt zich tegenwoordig op een bevoorrechte manier te richten op het eerste aspect, namelijk de aanscherping van de controlemechanismen in tijden van nood. Zelfs onafhankelijk van de standpunten van gevestigde filosofen die zich ineens tot virologen en epidemiologen ontwikkelen, lijkt een soort scepsis ten opzichte van COVID-19 en het werkelijke gevaar ervan in veel interventies de overhand te hebben. Deze houding lijkt me duidelijk misleidend. Een discussie moet integendeel uitgaan van het feit dat de verspreiding van de coronavirusziekte een bedreiging vormt voor zowel de gezondheid en het leven van miljoenen mensen (vooral ouderen en andere kwetsbare personen) als voor het uithoudingsvermogen van de gezondheidszorg. Daar mag geen twijfel over bestaan.
Als dit echter het geval is, vormt het coronavirus een bedreiging voor iets wezenlijks, wat we in ons debat het ‘gemeenschappelijke’ hebben genoemd. De voortdurende epidemie toont alle kwetsbaarheid en onveiligheid aan, de noodzaak van zorgwerk (care), die met name door de feministische debatten van de afgelopen jaren naar voren is gekomen. Zonder het punt van controle te vergeten, wil ik het laatstgenoemde perspectief gebruiken om na te denken over wat er op dit moment in Italië, Europa en de wereld gebeurt.
Economische impact
De economische impact van het coronavirus is ongekend. Voor het eerst in decennia heeft een crisis die zijn oorsprong vindt in de “reële economie” een gewelddadige impact op de wereldwijde financiële markten, met ongekende verliezen tot gevolg. Met betrekking tot het mondiale kapitalisme lijkt een metafoor van “obstructie” de meest geschikte manier om de huidige situatie te illustreren. Als in een spiegel werpt de crisis het omgekeerde beeld terug van een kapitalisme waarvan de cycli van waardetoekenning en accumulatie volledig afhankelijk zijn van een meedogenloze beweging van kapitaal, goederen en mensen. De toeleveringsketens die het logistieke en infrastructurele kader van de kapitalistische globalisering vormen, lijken momenteel grotendeels geblokkeerd te zijn. De beurskoersen – die al enige tijd de uitbreiding van de bevoorradingsketens en het bijbehorende netwerk van corridors, speciale zones en hubs controleren – zijn gedwongen om op een dergelijke blokkade te reageren.
Het is niet onredelijk om te zeggen dat de huidige pandemie een omslagpunt heeft bereikt in de ontwikkeling van het mondiale kapitalisme. Ik ben geenszins geneigd tot het schetsen van “instortingen” en apocalyptische scenario’s. Het kapitalisme zal zeker blijven bestaan na het coronavirus, maar het zal fundamenteel anders zijn dan wat we in het recente verleden hebben gezien (hoewel er al radicale veranderingen zijn opgetreden als gevolg van de financiële crisis van 2007-2008).
Om te begrijpen wat er in Italië gebeurt, moet men een mondiaal perspectief hanteren. Op dit moment toont Italië opnieuw het karakter van een “laboratorium”, zij het in een heel andere vorm dan in het niet al te verre verleden. Ondanks het gevaar van vereenvoudiging zou men kunnen zeggen dat er op dit moment een precies alternatief aan het ontstaan is: Enerzijds is er een lijn die we zouden kunnen definiëren als Malthusiaans (of geïnspireerd door een essentieel sociaal Darwinisme), die zijn voorbeeld vindt in de Johnson-Trump-Bolsonaro as. Aan de andere kant lijkt er een lijn te zijn die gericht is op de herkwalificatie van de volksgezondheid als basisinstrument om de noodsituatie het hoofd te bieden (er zijn heel andere voorbeelden dan die van China, Zuid-Korea en Italië). In het eerste geval worden duizenden sterfgevallen in de bevolking beschouwd als een natuurlijke selectie. In het tweede geval zal het om bepaalde redenen een kwestie zijn van het “verdedigen” van de samenleving met uitenlopende mates van autoritarisme en sociale controle.
Voor alle duidelijkheid: ik “steun” de maatregelen van de Italiaanse regering op geen enkele wijze. Ik beperk me tot de opmerking dat er op dit moment – op wereldschaal – een conflict aan de gang is dat niet alleen grote gevolgen zal hebben voor de toekomst van het kapitalisme, maar ook (want dat is hetzelfde) voor ons eigen leven. Dit conflict treft landen als het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Brazilië, waarvan de regeringen voorstander zijn van wat ik de “Malthusiaanse” oplossing heb genoemd; waar het verzet sociaal en politiek verankerd is. Maar het conflict loopt ook door Italië, waar een dergelijke strijd tot uiting komt in de weigering van de werknemers om de beslissingen van Confindustria – de Italiaanse werkgevers- en industriële organisatie – te accepteren en zich op te offeren aan de suprematie van de productie. Meer in het algemeen lijkt het beheer van de coronaviruscrisis een belangrijk conflictgebied te zijn. Alleen de intensivering van de sociale strijd (nu en in de komende maanden) kan ruimten voor democratie en “zorg” voor de gemeenschap openen. Dit geldt net zozeer voor Italië als voor de Verenigde Staten.
Het is nu de moeite waard om te onderzoeken welke mogelijke scenario’s zich in de nabije toekomst zouden kunnen uitkristalliseren. De essentiële waarde van het volksgezondheidsstelsel (dat wil zeggen: het sociale recht op gezondheid) is nu een onderdeel dat niet echt ter discussie kan worden gesteld. Dit betekent dat het moeilijk zal zijn, althans voor enige tijd, om verdere bezuinigingen voor te stellen. Hopelijk kan dit ook op het gebied van onderwijs gebeuren, hoewel het ongetwijfeld nodig zal zijn om de pogingen onder ogen te zien om een aantal van de veranderingen die zich de afgelopen weken hebben voorgedaan (te beginnen met het gebruik van online onderwijs) onomkeerbaar te maken. Na de crisis zullen vrouwen nog steeds worden belast met zorgwerk – ook al schept dit ruimte voor nieuwe strijd en onderhandelingen. Bovengenoemde werknemers wijzen op de mogelijkheid van nieuwe horizonten, voor vakbonden en maatschappelijk gezien en op de vraag naar een “quarantaine-inkomen”. De recente gevangenisrellen in Italië (waar een zeer hoge prijs voor werd betaald) hebben een nieuwe zichtbaarheid gecreëerd in een wereld die de afgelopen jaren fundamenteel buiten beeld was geraakt – en hebben enkele belangrijke, al was het maar gedeeltelijke, successen geboekt. Dit gebeurt ook in de deportatiegevangenissen, waar het coronavirus de repatriëring heeft stopgezet, maar helaas niet het verblijf in de gevangenis zelf.
grensfetisjisme
Ik herhaal: we hebben te maken met scenario’s die betrekking hebben op bepaalde strijdgebieden van bewegingen en zeker niet te reduceren zijn tot eenvoudige overheidsontwikkelingen. Vanuit methodologisch oogpunt denk ik dat het belangrijk is om hier te beginnen. Het virus heeft op spottende wijze het volledig illusoire karakter van de overheid en het grensfetisjisme aangetoond. Dit is een goede basis voor het heropenen van een reflectie over Europa. Natuurlijk heeft de Europese Unie tot nu toe niet veel gedaan, heeft zij zich tegenstrijdig en soms zelfs contraproductief gedragen. Maar we kunnen nu toch niet over het hoofd zien dat het bezuinigingsregime met het dogma van het begrotingsevenwicht eindelijk in elkaar stort? Indrukwekkend zijn ook de “objectieve” tendensen die zich ontladen bij de Europese Centrale Bank, zodat deze de rol van “geldschieter in laatste instantie” op zich neemt. Dit zijn ‘objectieve’ tendensen omdat ze onafhankelijk zijn van enige politieke intentie, maar ze bepalen de voorwaarden voor de strijd op Europese bodem. Zij vormen het kader voor de strijd op Europees niveau die zich in vele delen van het continent zal ontwikkelen.
Tot slot denk ik dat het hier voorgestelde standpunt ons in staat stelt om de huidige pandemie zo te bekijken dat we ons richten op de ruimtes die zich openen voor bewegingen, voor sociale strijd en voor links zelf. Zoals al is gezegd, onderschat ik de kwestie van de controle, de uitbreiding van de bevoegdheden van de staat en de voortzetting van een beleid van angst niet. Deze aspecten zijn duidelijk aanwezig in het huidige scenario. Maar hoe moeten ze worden tegengegaan? Om de huidige betekenis van het ‘Italiaanse laboratorium’ op zijn kop te kunnen zetten, moeten we de zorg voor de gemeenschap als uitgangspunt nemen. Bovendien moeten we in de huidige situatie de kansen aangrijpen die in tijden van een pandemie ontstaan voor een politiek van strijdbaarheid in het algemeen.
– door Sandro Mazzadra, oorspronkelijk verschenen in Euronomade, door GlobalInfo vertaald naar de Duitse vertaling van Indymedia.de
