Onderstaand artikel schreef ik eind 2020 voor Geedi, Nieuwsbrief Somalië, nr. 16, Winter 2021. inmiddels verschenen. Die vind je online via geedi.org Dank aan Gijs Gielen voor het verschaffen van nuttige informatie.
2020 is het jaar van COVID-19, de akelige pandemie die wereldwijd huishoudt. Die pandemie heeft ook Somalië niet bepaald overgeslagen, Maar terwijl coronavirus en pandemie de aandacht opslokten, voltrok zich ook een andere catastrofe. Sprinkhanen, heel veel sprinkhanen, gigantische zwermen van velden en akkers kaalvretende sprinkhanen. Ook die plaag trof Somalië.
Al in december 2019 klonk er alarm. Toen al zei de wereldvoedselorganisatie FAO dat Somalië in geen 25 jaar zo’n ernstige sprinkhanenplaag had doorgemaakt.(1) De schade aan akkers en gewassen was al aanzienlijk. In de eerste maanden van 2020 kwamen er andere alarmerende berichten. In februari van dat jaar riep Somalië vanwege de sprinkhanen de noodtoestand uit. In buurlanden was de toestand nog ernstiger: Kenya had de ergste sprinkhanenplaag in 75 jaar.(2) In die maanden verschenen er sprinkhanenzwermen in het ene land na het andere, van Kenya en Ethiopië tot in India. Volgens de FAO in maart 2020 liep de voedselvoorziening van 25 miljoen mensen gevaar.(3)
Hoe werkt zo’n plaag?
Sprinkhanenplagen zijn een steeds weerkerend verschijnsel in Oost- en Noord Afrika en in zuidelijk en zuidwestelijk Azië. Maar er zijn tekenen dat ze in frequentie toenemen. Tegelijk is de bestrijding van de plaag juist in veel landen in deze regio’s niet gemakkelijk. Hoe werkt zo’n plaag?
Sprinkhanen leggen eitjes in vochtige grond. Die komen uit, dan krijg je een soort larven: sprinkhaanachtige wezens, maar zonder vleugels. Weer een tijdje later komen de vleugels. In eerste instantie leven de sprinkhanen dan relatief los van elkaar. Maar als de aantallen groot zijn en ze zitten dicht opeen, dan veranderen ze van kleur en gedrag. Solitaire, dat wil zeggen ‘alleenstaande’ sprinkhanen zijn nog selectief in wat ze eten. Maar als ze in grote groepen leven, veranderen hun eetgewoonten en eten ze alles wat plantaardig is. Zo krijg je dan zwermen van sprinkhanen die op akkers en weidegebied landen en weer vertrekken nadat ze alles hebben kaalgevreten.
Elke sprinkhaan eet dagelijks het eigen gewicht. Een wolk van sprinkhanen met een oppervlakte van een vierkante kilometer eet zoveel als 35.000 mensen. Maar een wolk kan ook tientallen vierkante kilometers oppervlakte bestrijken. ‘Een sprinkhanenzwerm met de omvang van Parijs eet dezelfde hoeveelheid voedsel als half de bevolking van Frankrijk’, aldus de Frequently Asked Questions-pagina die de FAO aan de sprinkhaan heeft gewijd.(4)
Het gaat trouwens bij zo’n wolk om veel, heel veel sprinkhanen. Weer de FAO: ‘Sprinkhanen zwermen variëren in omvang van een vierkante kilometer tot enkele honderden vierkante kilometers. Er kunnen minstens 40 miljoen en soms tot aan de 80 miljoen volwassen sprinkhanen in elke vierkante kilometer zwerm zijn.’ Een vierkante kilometer die het eten van 35.000 mensen opeet: dat betekent dat 100 vierkante kilometer zwerm het eten van 3 en een half miljoen mensen verorbert. De sprinkhanenwolken verplaatsen zich met de wind, soms met een snelheid van 130 kilometer op een dag als de wind mee zit. Er is weinig fantasie voor nodig om te bedenken dat boeren in Somalië zich grote zorgen maken bij de nadering van zo’n wolk.
De huidige sprinkhanenplaag is ontstaan rond de Rode Zee, in Jemen bijvoorbeeld. Het was de nasleep van ongebruikelijk veel regenval ten gevolge van tropische storm Mekunu in 2018.(5) Precies daardoor krijg je de vochtige grond die voor de voortplanting van de dieren wezenlijk is. Wetenschappers leggen dan ook een verband met klimaatverandering, ook al is dat verband omstreden. Die klimaatverandering leidt in het gebied van de Indische Oceaan waar ook Somalië aan grenst, tot frequenter tropische stormen en bijbehorende regens. De condities waarin sprinkhanen eitjes gaan leggen en zich pijlsnel gaan vermenigvuldigen, komen vaker voor. Daarmee stijgt dus de kans op sprinkhanenplagen. Het is een wrang idee: in een regio waar juist droogte mislukte oogsten en hongersnoden kan bevorderen, biedt dus ook regen geen geruststelling. Normaal gesproken is de boel na een half jaar zo opgedroogd dat de voortplanting stokt. Maar waar binnen die tijd een nieuwe storm voor nieuwe regens zorgt, kan de voortplanting snel blijven gaan. De vooruitzichten zijn niet erg gunstig. Recent is er, uitgerekend in Somalië, ook weer een tropische storm op bezoek geweest. Regen, natte grond, eitjes, larven, sprinkhanen. Heel veel sprinkhanen. Dat zijn de vooruitzichten.
Is bestrijding mogelijk?
Is bestrijding mogelijk? Jazeker, maar makkelijk is het niet. Dorpsbewoners gebruiken vuur, rook en lawaai om zwermen te verdrijven. En ze slaan zoveel mogelijk sprinkhanen dood. Je kunt je indenken dat een zwerm van 40 miljoen sprinkhanen die vele vierkante kilometers bestrijkt, daar niet bijster van onder de indruk is.
Er is ook grootschalige bestrijding, gecoördineerd door de FAO die daarover uitvoerig rapporteert. Die rapportage leest als beschrijvingen van complete oorlogsoperaties. Verkenners in het veld, deels vrijwilligers uit de plaatselijke bevolking, deels professionals. Apps om informatie over sprinkhanen door te geven. Transportvoertuigen, vliegtuigen, helikopters. De operaties bestrijden vervolgens de sprinkhanen door ze met pesticiden, deels bio-pesticiden, maar voor het overgrote deel gewone bestrijdingsmiddelen – te bespuiten. En ja, de verslaglegging noemt resultaten die met trots worden vermeld. Vele tienduizenden hectare landbouw –en veeteeltgrond gered. De voedselvoorziening van zoveel miljoenen mensen zeker weten te stellen. O ja, en dode sprinkhanen! Heel veel dode sprinkhanen. In de voortgangsrapportage die de periode van mei tot augustus 2020 in de Hoorn van Afrika en Jemen beslaat,(6) wordt de dood van maar liefst 515 miljard sprinkhanen gemeld. Ik moest bijna lachen toen ik het las, want hoe tel je zoiets? Het lachen vergaat je echter als je even stilstaat bij de totale aantallen sprinkhanen die, verspreid over een heleboel van die gigantische zwermen op pad zijn in de Hoorn van Afrika en in Azië. Tientallen miljoenen sprinkhanen per vierkante kilometer zwerm, tientallen vierkante kilometers per zwerm, reken maar uit. Zijn die 515 miljard dode sprinkhanen wel meer dan een druppel op een gloeiende plaat?
En wat te denken van de bestrijdingswijze: gif spuiten? Weliswaar gaat dat iets subtieler dan vroeger: in de jaren vijftig van de vorige eeuw spoot men dieldrin op de gewassen.(7) De sprinkhanen kwamen, aten en stierven aan het gif. Maar het gebruik van dieldrin is gelukkig afgeschaft: het waren niet alleen de sprinkhanen die aan het landbouwgif overleden, de milieuschade was enorm. Het huidige spuiten zal minder schadelijk zijn, maar aan de effectiviteit wordt getwijfeld. Intussen worden er nieuwe methoden onderzocht, zoals een virus dat sprinkhanen doodt maar andere dieren en planten met rust laat. Studenten in Delft hebben dat uitgedokterd.(8) Het klinkt enerzijds veelbelovend maar je houdt tegelijk je hart vast. Een virus? Blijft dat zich gedragen zoals de studenten nu menen te weten? Geen gevaar voor mutaties? Geen onverwachte bij-effecten? Een sprinkhanenplaag bestrijden om er een nieuwe pandemie of milieuramp voor terug te krijgen lijkt me niet de bedoeling.
Wat bestrijding extra bemoeilijkt, juist ook in een land als Somalië, dat zijn politieke omstandigheden. Bestrijding vergt voertuigen en dus ook vliegtuigen. Het helpt niet als de voertuigen rond moeten rijden in gebied waar mijnen uit het laatste militaire conflict liggen. Het helpt nog minder als het conflict nog voortwoedt. In Somalië woedt nog steeds de strijd van de radicaal-islamistische Al-Shabaab-militie. De CIA voert nog steeds operaties uit tegen die militie en tegen echte of vermeende Al Qaeda-strijders. Dit maakt de uitvoering van de operaties tegen de sprinkhanen riskant. Dat de bestuurlijke aandacht intussen nogal is afgeleid door COVID-19 is ook niet echt bevorderlijk. Maar ook als de omstandigheden gunstiger zijn blijft bestrijding dus moeizaam, en uit milieu-overwegingen problematisch. In de praktijk houdt een plaag pas op als de droogte zo lang duurt dat de voortplanting stokt en de zwermen vrijwel ongecontroleerd zijn uitgeraasd.
Wat dan?
Dat betekent dat de regio – ook Somalië – het vooral zal moeten hebben van een zodanige voedselvoorziening dat er voorraden kunnen worden gevormd die beschikbaar gemaakt worden als een sprinkhanenplaag de oogst grotendeels doet mislukken. Beschikbaar, niet enkel voor mensen met ruim voldoende geld, maar juist ook voor de straatarme meerderheid van de bevolking. Aanleg, beheer en distributie van zulke voorraden vraagt om een bestuursvorm waarin juist de noden van die arme bevolking centraal staan, en waarin die bevolking ook zeggenschap heeft op de bijbehorende gang van zaken. Dat biedt wellicht meer perspectief dan alle kaarten te zetten op de semi-militaire, miljoenen verslindende en milieu bedreigende aanpak van sprinkhanenplagen die nu gangbaar is.
Noten:
1 Giulia Paravicini, ‘Somalia hit by worst desert locust invasion in 25 years’, Reuters, 18 december 2019, https://www.reuters.com/article/us-somalia-locusts-idUSKBN1YM1SE
2 ‘Somalia declares emergency over locust swarms’, BBC, 2 februari 2020, https://www.bbc.com/news/world-africa-51348517
3 Kaamil Ahmed, ‘Locust crisis poses a danger to millions, forecasters warn’, The Guardian, 20 maart 2020, https://www.theguardian.com/global-development/2020/mar/20/locust-crisis-poses-a-danger-to-millions-forecasters-warn
4 ‘Frequently Asked Questions (FAQs) about locusts’, Locust Watch, op: fao.org, http://www.fao.org/ag/locusts/en/info/info/faq/index.html
5 Kaamil Ahmed, ‘Locust crisis poses a danger to millions, forecasters warn’, The Guardian, 20 maart 2020, https://www.theguardian.com/global-development/2020/mar/20/locust-crisis-poses-a-danger-to-millions-forecasters-warn
6 FAO, ‘Desert locust upsurge – Local progress report on the response in the greater Horn of Africa and Yemen (May – August 2020)’, http://www.fao.org/3/cb1500en/cb1500en.pdf
7 Cor Speksnijder, “De macht van de massa’, Volkskrant, 8 februari 2020
8 Nathalie Strijker, ‘Studenten strijden tegen sprinkhanen’, 29 oktober 2020, Kidsweek
- Ook verschenen bij PeterStormt
Uitgelichte afbeelding: Door Magnus Ullman – http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ecs2.1265/full#ecs21265-bib-0050 (cc-by-sa 3.0, & Open Access), CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=54641147
