Beleeft de westerse wereld een opkomst van het fascisme? Het is niet waarschijnlijk dat we een massabeweging met een charismatische leider zullen zien verschijnen, maar het is niet overdreven om van ‘fascisering’ te spreken.
“Om te begrijpen wat er momenteel gebeurt in de wereld moeten we twee dingen begrijpen. Ten eerste dat we leven in een periode van proefdraaien. Ten tweede moeten we ons realiseren dat waarmee geëxperimenteerd wordt het fascisme is; een woord waarmee je voorzichtig moet zijn maar dat je wel moet gebruiken als het zo duidelijk naar voren komt.” Dat schreef de Ierse intellectueel Fintan O’Toole in een artikel in de Irish Times van 26 juni. De titel van het stuk was “Er wordt volop proef gedraaid voor het fascisme”. Gezien het feit dat, vooral met betrekking tot de vluchtelingen, wreedheid openlijk zichtbaar is, en extreem-rechtse partijen in sommigen Europese landen al op het regeringspluche zit, is het inderdaad de vraag of het fascisme momenteel weer opkomt.
Het zijn donkere tijden. In Oostenrijk maakt de extreem-rechtse FPÖ deel uit van de regering. In Italië wil de minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini, lid van de extreem-rechtse partij Lega, de Roma en Sinti laten opbrengen. In Hongarije won Viktor Orbán met een racistische en antisemitische campagne de absolute meerderheid in het parlement. Ondertussen bespreekt Die Zeit, de krant van het Duitse links-liberalisme, serieus de vraag of je vluchtelingen in nood niet meer zou moeten redden, maar gewoon laten verdrinken. In Dresden hebben honderden mensen hun antwoord al gevonden: tijdens een betoging van Pegida eind juli was de leuze “Verzuip ze!” (“Absaufen!”). We zouden deze lijst nog veel langer kunnen maken.
De maatschappelijke maatstaven in Europa zijn ver naar rechts verschoven. Nog maar een paar jaar geleden zou het gedrag van EU-leden, zoals dat van Italië vandaag de dag, maatregelen of tenminste een waarschuwing ten gevolge hebben gehad. Tegenwoordig moeten de laatste liberale krachten gewoon de chauvinistische ”coalition of the willing” volgen. In Duitsland is het symbool voor de verschuiving naar rechts de AfD, die nu in het parlement zit en openlijk een volksnationalisme verdedigt. Als je in hun chatgroepen kijkt dan zie je wat hun dromen zijn: van een verbod op en de vervolging van de oppositie, en het uitschakelen van de vrije pers tot aan sadistische vernietigingsfantasieën over politieke tegenstanders en vluchtelingen. Er kan geen twijfel meer over bestaan: de AfD mocht dan geen fascistische partij zijn, het is op zijn minst een partij van fascisten. Rond de zes miljoen mensen in Duitsland hebben op de AfD gestemd en met ieder ‘schandaal’, met ieder nieuw voorbeeld van openlijk racisme, lijken ze meer stemmen te gaan krijgen.
De AfD is echter niet de grootste bedreiging. De partij is slechts een symptoom van een bredere maatschappelijke ontwikkeling. Begrippen uit de fascistische traditie (“conservatieve revolutie”, “Europa van de vaderlanden”) vinden we allang niet meer alleen in de woordenschat van extreem-rechtse groeperingen. Die concepten zijn ondertussen ook gemigreerd naar het taalgebruik van de conservatieve mainstream. Daar bovenop zijn openlijk fascistische groepen tegenwoordig de aangevers van thema’s voor de politiek.
Terwijl de volksnationalistische hipsters van de identitaire bewegingen ondertussen zowat overal als extreem-rechts herkend worden, en in Oostenrijk zelfs voor de rechter moeten komen wegens het vormen van een criminele organisatie, is hun politieke programma in sommige Europese landen al opgenomen in de staatslogica. Vorig jaar voerden de identitairen een campagne – “Defend Europe” – om het redden van vluchtelingen op zee te beëindigen. Die campagne had toen geen succes, maar hun doel wordt nu door de Italiaanse overheid alsnog gerealiseerd. En de Oostenrijkse grenspolitie voerde in juni een grote oefening uit onder het motto “Pro Borders”, waarbij aan de grensovergang Spielfeld vluchtelingen gestopt moesten worden. Het ontmenselijken van vluchtelingenpolitiek vindt plaats in naam van de democratie en wordt door een groeiend deel van de samenleving gesteund. Door die mensen wordt de redenering dat mensenrechten universeel zijn, en dus ook voor “de anderen” gelden, afgedaan als links gelul. Deze autoritaire ontwikkeling heeft in Duitsland al de hoogste niveaus van de politiek bereikt, zoals we konden zien aan de onlangs mislukte staatsgreep door de minister van Binnenlandse Zaken.
Dat er in de nabije toekomst autoritaire persoonlijkheden opduiken, die geüniformeerde massabewegingen organiseren die grote leiders volgen, is niet erg waarschijnlijk. Maar is het daarom overdreven om het over fascisering te hebben? Niet als we fascisme opvatten als een sociale praktijk, en een geestelijke toestand, die we als zodanig kunnen benoemen, nog voordat het de overheersende ideologie is geworden. Het fascisme van vandaag is geen gesloten wereldbeeld maar een verzameling van anti-democratische, autoritaire, volksnationalistische en patriarchale overtuigingen. Een patchworkfascisme dat goed bij het neo-liberale individualisme past en geen politiek programma nodig heeft voor mobilisatie.
“Haard, vaderland en haat” was de treffende titel van een bijdrage van de Deutschlandfunk, en dat zijn ook de eigenschappen die deze moderne neergang kenmerken. Een “fascisme zonder fascisme”, zoals de Hongaarse filosoof G. M. Tamás de politieke agenda van Viktor Orbán noemt. Dat maakt het moeilijker om het als fascisme te begrijpen.
Is het überhaupt wel mogelijk om fascisme te herkennen voordat de aanhangers ervan voor je eigen deur staan? Het is een fundamenteel probleem dat de schaal van maatschappelijke veranderingen pas achteraf begrepen kan worden, omdat men er altijd deel van uitmaakt. Iedere dag is te zien hoe de maatschappij om ons heen eenvoudige humanitaire waarden achter zich laat. Nu is het niet nieuw dat er een groot verschil is tussen de normen van westerse beschavingen en het reële geweld en de uitbuiting die ze voortbrengen, vooral in het buitenland. Vluchtelingen verdrinken al jaren in de Middellandse Zee. Maar als er geen humanitaire claim meer is van de burgerlijke samenleving, en het geweld wettelijk gelegitimeerd en geïnstitutionaliseerd wordt, dan zal het moeilijk worden voor critici om zich nog te beroepen op liberale waarden. De discussie over het beleid ten aanzien van vluchtelingen gaat over veel meer dan de situatie op de Middellandse Zee en de martelingen in Noord-Afrikaanse kampen. Het gevaar voor minderheden en de oppositie ontstaat niet pas wanneer ze tot officiële vijanden worden verklaard, maar al op het moment dat de liberale waarden en mensenrechten ter discussie komen te staan. En dat is precies wat er momenteel gebeurt. Dat antisemitisme tot nu niet zo centraal staat bij de huidige fascistische bewegingen als bij hun voorgangers, mag de Europese Joden niet gerust stellen, zoals de Israëlische politicoloog en Holocaust-overlevende Zeev Sternheel al in 2016 benadrukte.
Fascisme veegt de democratie niet in een keer weg, maar wordt via een langzaam proces de dominante stroming in de maatschappij en instellingen. Daar zijn bepaalde voorwaarden aan verbonden. Het achter zich laten van democratische en liberale waarden is daar een van. Een ander is het zich niet kunnen identificeren met de slachtoffers. Adorno schreef in “Opvoeding na Auschwitz” dat dit de belangrijkste psychologische voorwaarde was opdat de holocaust kon plaatsvinden “midden tussen de min of meer beschaafde en ongevaarlijke mensen”. Dit tekort aan empathie zien we ondertussen in veel discussies, en allang niet meer alleen bij openlijk rechtse groepen, of het nu gaat over de zelfdoding van Jamal M. nadat hij naar Afghanistan was gedeporteerd, of over de kinderen die in de Middellandse Zee verdrinken. De fascistische instelling is er, en zeker niet alleen bij mensen die op de AfD stemmen. Om dit vast te stellen is geen studie nodig over autoritaire persoonlijkheden, maar is het bekijken van commentaren op sociale media voldoende.
Mensen die zulke commentaren schrijven mogen dan racisten zonder enige empathie zijn, maar dat maakt hen nog niet direct tot fascisten. Ook wordt er momenteel door geen enkele serieus te nemen politieke kracht een dictatuur in Duitsland voorbereid. Maar het is niet onwaarschijnlijk dat veel mensen, zonder een slecht geweten, gewoon handlangers zullen blijken wanneer de AfD, misschien samen met de CSU, de regering in Duitsland zou overnemen. Het is teleurstellend dat dit niet bijzonder onwaarschijnlijk is.
“Het traditionele anti-fascisme had ongelijk. Ze gingen er te lang van uit dat de neo-fascisten slechts in het verleden zijn blijven hangen, en niet meer dan de resten vormen van de folkloristische tijd van Il Duce. In werkelijkheid heeft extreem-rechts zich doorontwikkeld”, zo becommentarieerde Donatella di Cesare, professor voor filosofie aan de Universiteit van Rome, de uitslag van de Italiaanse verkiezingen. Nu in de wandelgangen van de EU-vergadering in Innsbruck de as Berlijn-Rome nadrukkelijk hersteld werd door Seehofer (CSU) en Salvini (Lega) zouden we die waarschuwing uit Italië serieus moeten nemen.
Thorsten Mense
(Dit oorspronkelijk Duitstalige artikel verscheen op 26 juli 2018 in Jungle World nr. 30 onder de titel “Auf der F-Skala ganz oben”. Het is vertaald door Nickname.)
Noot van de vertaler over de titel: “De fascisme-schaal, of F-schaal, is ontwikkeld door de Frankfurter Schule voor haar onderzoek naar de autoritaire persoonlijkheid. Op basis van een aantal vragen probeerden deze wetenschappers vast te stellen hoe autoritair iemand is, en dus of iemand een fascistische maatschappij zou steunen of zich ertegen zou verzetten.
– Overgenomen van: Doorbraak
