Oké, Brexit is nog niet geactualiseerd, dat gebeurt pas in 2020, maar de beslissende keuze ertoe vormden de Britse verkiezingen van 2019. De exit van een land uit de Europese Unie betekent een breuk in de loop van de historie. Tot nu toe groeide de EU alleen maar, als ware dit een natuurlijk fenomeen. De ’tegennatuurlijke’ breuk vereist analyses.
Pijn
Een complex van factoren – een cliché – ligt ten gronde aan het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de EU. Een belangrijke factor echter is een gevoel van onmacht bij de Britten. Groot-Brittannië was eens de belangrijkste wereldmacht. Het had grote invloed op de Europese geschiedenis. Arthur Wellington bezorgde Napoleon Bonaparte zijn Waterloo. Tijdens WO-II vormde het een bruggenhoofd van waaruit de westerse machten het regime in Duitsland bevochten en het leverde zo een bijdrage aan de nederlaag van de nazi’s. Maar die oorlog kostte het Verenigd Koninkrijk definitief zijn koloniale imperium. Eenzaam en voortsukkelend werd het VK na ruim een decennium soebatten in 1973 lid van de Europese Economische Gemeenschap. De pijn van wereldmacht naar een ondergeschikt lid in de EU speelt evenwel nog bij veel oudere Britten, zoals blijkt uit een verslag van een Labour-canvasser (Trouw aan en eerbied voor het vaderland nekken Labour).
Nostalgie naar een opgepoetste periode uit het verleden is een slechte, doch bij tijd en wijle krachtige motivator. Voor het heden betekent het dat het Verenigd Koninkrijk waarschijnlijk terugvalt naar de decennia voor aansluiting bij de EEG, eenzaam en sukkelend. Of misschien gaat premier Boris Johnson voor een vazalstaat van de VS, iets in de trant van de status van Puerto Rico. De slogan ‘let’s take back control’ krijgt dan wel een heel cynische invulling. Beide opties zijn niet echt florissant voor de Britten.
‘Luisteren’
Ieder nadeel heb z’n voordeel, luidt een bekend aforisme van Johan Cruijff, en dit kan ook voor Brexit gelden. Een klein voordeeltje is dat het extreemrechtse flirten met exits van EU-lidstaten na de Brexit-klap waarschijnlijk zal verstommen. Doch een veel groter voordeel is te verkrijgen door de confrontatie van linkse opties met de realiteit. Links is verdeeld over de mogelijkheden van de natiestaat. Die verdeeldheid, waardoor Labour-leider Jeremy Corbyn geen standpunt innam pro of contra de EU, was een andere belangrijke factor voor de winst van Boris Johnson. Geen standpunt is een expressie van een linkse, bijzonder hardleerse positie inzake de natiestaat en bijgevolg is het dispuut daarover nog lang niet ten einde. Links heeft de neiging te willen ‘luisteren’ naar het volk. ‘Luisteren’ vertegenwoordigt hier de opvatting van niet tegen de momentane wil van een meerderheid ingaan. Maar ‘luisterde’ Karl Marx naar het volk? Zeker, maar op een andere manier. Hij analyseerde de maatschappelijke krachten en baseerde daarop zijn politieke opvattingen die het proletariaat ten goede zouden komen. Links analyseert in het algemeen te weinig diepgaand. Zo is Doordenken over de effecten van globalisering imperatief. Een eerste effect is dat het vermogen van de arbeid om zijn deel van het surplus op te eisen drastisch daalt. Het rendement van bedrijfsstakingen neemt af – haast tot nul – in de westerse wereld. En je krijgt langdurige loonstagnatie omdat zowat het gehele surplus naar het kapitaal gaat. De grote vraag wordt dan hoe de natiestaat zich dient te verhouden tot de huidige globalisering.
Huidige EU
Is de EU het antwoord op de globalisering voor links? De huidige EU is echter deel van het probleem. Haar effect is tweeledig. De EU beschermt haar burgers weliswaar enigszins tegen de gure kapitalistische krachten maar haar structuur bestendigt tegelijkertijd de neoliberale hegemonie. Vanwege haar democratisch deficit bepaalt hoofdzakelijk een bureaucratische elite haar koers. En deze nomenklatoera volgt ten gevolge van lobbypraktijken een politiek die het grootkapitaal ten goede komt. Als een lidstaat onder haar dwang probeert uit te komen, zoals de Griekse regering van Alexis Tsipras met minister van Financiën Yanis Varoufakis in 2015, dan toont de EU haar brute gezicht. Trouwens eerder al hadden de Franse presidenten François Mitterrand en François Hollande zwakkere pogingen ondernomen een linkse politiek te voeren. Links heeft de lessen van Syriza destijds en de Françoisen niet geïncorporeerd. Een oppervlakkige linkse reactie blijft dan om de EU tot boeman te verklaren, zoals een deel van links in het VK deed, hopend op een beter bestaan buiten de EU. Maar afgezonderd van de EU komt er de directe confrontatie met de onvermijdelijke globalisering.
Doolhof
De huidige EU is dus evenwel geen antwoord. Zou een hervorming en democratisering van de EU, zoals Varoufakis met DiEM25 beoogt, eventueel uitkomst kunnen verlenen? De EU is echter onhervormbaar. Voor aanpassing in democratische zin van het Verdrag van Lissabon, de facto de grondwet van de EU, is unanieme overeenstemming tussen 27 lidstaten nodig. 27 lidstaten zijn nooit op een lijn te krijgen. Maar wat dan? Goede raad komt mettertijd. Zoals in een doolhof kun je eerst de doodlopende paden in kaart brengen. Brexit of het project van ’taking back control’ zal allicht tot meer afhankelijkheid (van de VS) zonder inbreng leiden. Net als in het geval van het originele Syriza-project lijkt eerst de harde confrontatie met de realiteit te moeten plaatsvinden voordat de cul-de-sac ervan doordringt. Brexit is deswege zo leerzaam en hopelijk houdt links op met voornamelijk ‘luisteren’ naar de momentane wil maar gaat het daarentegen meer ‘luisteren’ in marxistische zin.
