Fascisme oud en nieuw. (Fascisme I)

In het huidige tijdperk komt men bij herhaling het gebruik van de term ‘(neo/post)fascisme’ tegen. Over welk fascisme gaat het dan? Dat laat zich moeilijk raden, wanneer er geen kernachtige omschrijving van gegeven wordt, wat meestal het geval is. In dit artikel bespreek ik het verschil tussen oud en nieuw fascisme. Verder zal ik aandacht besteden aan de kwestie van de omzetting van rechtsstaat in machtsstaat.

Om meer vat te krijgen op de problematiek van het ‘nieuwe fascisme’ heb ik een serie over fascisme opgezet. In de komende weken zal ik daarover een aantal bijdragen opnemen van buitenlandse auteurs. Wat die meer in het bijzonder behandelen, leg ik aan het slot van dit artikel uit. [ThH]

Oud fascisme

Oud fascisme

Oud fascisme wordt ook wel ‘klassiek’ fascisme genoemd. Dat is terug te voeren op het Italiaanse fascisme zoals Benito Mussolini (1883-1945) dat heeft opgezet (onder meer bij de oprichting door hem van de Partito Nationale Fascista, in Italië, 1921). Enkele typerende formuleringen en gedachten aangaande deze term, ontleen ik aan het boek Mussolini, Der Fascismus, Lehre und Grundgesetze (Ardita, Rome, 1935; Grundideen, p.7-48).

Zo is daarin het woord ‘vrijheid’ terug te vinden. Dat is ook vaak het geval in de naamgeving van hedendaagse politieke partijen, die met ‘fascisme’ in verband gebracht worden. Mussolini is stellig: ‘fascisme is voor de vrijheid’. Daarop volgt onmiddellijk: ‘En wel voor de enige vrijheid, (..), de vrijheid van de staat en de mensen in de staat’. ‘Inderdaad voor fascisten is alles in de staat en niets menselijks of geestelijks bestaat buiten de staat. In die zin is het fascisme totalitair en de fascistische staat, als eenheid van alle waarden, ontwikkelt en beheerst het hele leven van het volk’ (p.12). ‘De staat als zedelijke universele wil, schept het recht’ (p. 14).

‘Het fascisme is niet slechts wetgever en stichter van instellingen, het is ook opvoerder en promotor van het intellectuele leven. Het wil niet de uitwendige vorm maar de inhoudelijke kant van het menselijke leven omvormen: de mensen, het karakter, het geloven. Voor dat doel verlangt het discipline en autoriteit’. ‘Daarom is het teken waarvan het zich bedient de lictorenbundel, symbool van eenheid, van macht en van gerechtigheid’ (p. 16).

De lictorenbundel, waarvan hij schreef, bestaat uit een aantal roeden – fasces (Latijn), waarvan het enkelvoud geschreven wordt als ‘fascis’. Die roeden omsluiten een bijl. In het oude Rome symboliseerde die bundel de ‘macht over leven en dood’. Mussolini verwijst ermee naar wat Italië ooit aan (keizerlijke) macht bezat. Van de eerste door Mussolini opgerichte strijdgroepen, de Fasci di Combattimento (1919) is vervolgens de term ‘fascisme’ afkomstig.

Er wordt van uitgegaan dat de mens zich de reële moeilijkheden mannelijk bewust is en bereid is die te overwinnen (p. 9). Alleen de oorlog vergt alle menselijke kracht en adelt de volken die de moed hebben hem aan te gaan (p. 21). De fascistische staat is de wil tot macht en heerschappij (p. 35). Tot zover Mussolini voor de tekening van het oude fascisme.

In zijn tijdvak komt men andere dictators tegen met ‘fascistische’ opvattingen en uitwerkingen (denk aan Franco/Spanje, Salazar/Portugal). Hoe uiteenlopend die zich ook voordoen, alle onderscheiden zich van het nazisme, dat wil zeggen van de Duitse nationaalsocialisme, dat zich de uitroeiing van de Joden in Europa tot doel stelde.

Is er een spoor dat van dit verleden van het fascisme naar het heden loopt? Directe verwijzingen naar Mussolini door extreemrechtse partijen komt men niet (veel) tegen, heb ik als indruk. Behalve in Italië dan. De hedendaagse Eerste Minister van dat land, Giorgia Meloni, mag als een erfgename worden begrepen van het politieke systeem van Mussolini. Dat is af te leiden uit de verkiezingsposters van haar partij Fratelli d’Italia. Boven haar portret daarop ziet men een vlam: een symbool dat de continuïteit opeist van haar partij met de ‘Alliance nationale’. Die extreemrechtse Italiaanse politieke partij (opgericht in de jaren 1990) is de erfgenaam van de ‘Mouvement social Italien’, in het leven geroepen direct na WO II, uit de as herrezen van het regime geleid door Benito Mussolini. ‘Die vlam zit dus in het spoor van wat een deel van de bevolking herkent en mag dus een ‘fascistiserend’ symbool genoemd worden’. ‘Bij het ‘normaliseren’ van extreemrechts door deelname aan de macht mag niet vergeten worden, dat die vlam nog steeds brandt’, aldus de Franse filosofe en politiek analiste, Anna Bonalume in Le Monde van 7 juni 2024.

Nieuw fascisme

Als een van de verbanden tussen oud en nieuw fascisme zie ik de wil tot macht. Dat is ontegenzeggelijk een wil die ook buiten het fascisme om te herkennen is en overigens tot ver in de menselijke geschiedenis. Het is te rekenen tot een van de drijfveren van mensen om te handelen, maar in feite gaat het er gemeenlijk om drie drijfveren in verschillende combinaties: macht, middelen, prestige. ‘Macht’ betreft in dit geval de vorm: anderen bewegen te doen wat jij wilt dat ze doen. ‘Middelen’ gaat veelal om geld (salaris, bonus) of materie (grote automobiel, een villa). ‘Prestige’ is aanzien, ‘kijk mij eens’. De drijfveer macht speelt individueel een belangrijke rol (de wil tot macht). Mij gaat het evenwel, met betrekking tot fascisme, om de institutionele vormen ervan. Dit is van belang om te begrijpen op welke manieren (dwang, bevel, overtuigen, enzovoorts) anderen zijn te bewegen, te doen wat instituties of organisaties willen dat zij doen (waarbij niet uit het oog mag raken, dat boven die instituties en organisaties één of meerdere autocratisch ingestelde leiders kunnen hebben).

Op de eerste plaats kan het gaan om openlijke, fysieke geweldsuitoefening of dreiging daarmee (optreden van leger, politie; terreur). Dat verschijnt in de statelijke configuratie van de machtsstaat (die historisch als voorloper kent de ‘veroveringsstaat’). Op de tweede plaats kan macht vertoond en vertolkt worden door middel van ‘bevoegd zijn’, iets wat bij wet geregeld wordt. Wie bevoegd is (bijvoorbeeld de premier, de burgemeester, een politieagent) mag binnen het kader van die bevoegdheid gehoorzaamheid afdwingend op te treden. Het is een constituerend element van de configuratie rechtsstaat.

Op de derde plaats is daar ‘gezag’ of wel de erkenning van (een adequatere) competentie: iemand wordt op een bepaald vlak over een groter geacht vermogen te beschikken of over een bijzondere expertise. Een groep die een bepaald werk tot stand wil brengen kan een voorman kiezen om leiding aan de uitvoering te geven, juist omdat hij of zij daarvoor het meest geschikt geacht wordt. Iedereen kan deelnemen aan de beslissing die iedereen gaat raken. Misschien gaat het hier om de configuratie vrijstaat. Ik laat dat rusten, want het gaat in de fascisme-discussie vooral om de eerste twee machtsuitingen en configuraties.

Het is op grond van antropologisch onderzoek bekend dat er volken hebben bestaan die zich bewust waren dat machtsconcentratie kan ontstaan wat weer kan leiden tot overheersen. Zij kenden verschillende manieren om die machtsconcentratie af te breken. Andere volken zijn daaraan voorbijgegaan. Allerlei machtsconcentraties konden ontstaan vanwege sedentarisering (zoals het gaan boeren door mensen op vaste plaatsen) en het daardoor zich ontwikkelen van een agro-handelsbeschaving, gestoeld op een toe-eigeningseconomie. Dit wil zeggen dat de sociaaleconomische basis ervan al een ‘kapitalistische’ was.

In de loop van de tijd ontwikkelde zich voor de benoeming van verschillende typen machtsconfiguraties een bepaalde terminologie zoals: autocratie, aristocratie, democratie. Dit voert ons tot de ‘moderne staat’ die in verhouding jong is (zo vanaf de 12^de eeuw). Bij de ontwikkeling daarvan van lag despotisme telkens op de loer. Een van de mensen die zich dat bewust was, is de Franse jurist en filosoof Charles de Montesquieu (1689-1755). Hij kreeg bekendheid met zijn leer van de machtenscheiding (scheiding van wetgevende, bestuurlijke en rechterlijke macht).

Conversie rechtsstaat in machtsstaat

In krantenartikelen – ook in boeken natuurlijk, maar kranten leest iedereen (wel eens?) – komt men heden ten dage tegen het woordgebruik ‘liberale democratie’. Die term verwijst vooral naar de (constitutioneel vastgelegde) machtenscheiding van de configuratie rechtsstaat. Die leer wordt geacht een juridische barrière te vormen tegen de ontwikkeling van despotisme. Hebben uitwerkingen van die leer dat af weten te stoppen? Het antwoord is neen. Ook de laatste eeuwen is men geconfronteerd met uitingen van despotisme, verwoord door middel van termen als autocratie, dictatuur, imperialisme. Een term als ‘fascisme’ bestond toen nog niet anders zou die er ook bij staan. In ons tijdperk schrijven kranten inmiddels ook over ‘illiberale democratie’ (bijvoorbeeld als het over het hedendaagse Hongarije van Viktor Orbán gaat). Die democratie wordt ‘illiberaal’ genoemd omdat in die statelijke configuratie de machtenscheiding is onttakeld en wel op een legale manier. Wat betekent dit?

Velen hebben misschien gedacht, dat bij het bestaan van de rechtsstaat de machtstaat in rook is opgegaan. Zo is het niet. De machtsstaat is ooit in de klemmen van de machtenscheiding gezet. Zie die klemmen eens als schillen van een ui. Die ui levert het beeld van de rechtsstaat. Iedereen weet hoe je een ui kan afpellen. Schil voor schil kan je een ui door afpellen dunner maken (de metafoor heb ik van de rechtstheoreticus Jack ter Heide). Dat is ook gebeurd in Nederland in de afgelopen decennia door het heersen van het neoliberale kapitalisme. De juriste Britta Böhler schreef daar twintig jaar geleden al een boek over getiteld Crisis in de rechtsstaat (Amsterdam, 2004).

Bedoelde ontwikkelingen vonden ook plaats in landen om ons heen. In sommige landen is men vanwege de aanwezigheid van extreemrechtse regeringen al zo ver, dat niet alleen op het gevaar van fascisme wordt gewezen, maar ook op het daadwerkelijk bestaan van neofascisme – zo komt men in krantenartikelen tegen. En ja, wie dacht dat dit niet meer zou kunnen voorkomen, is eraan voorbij gegaan dat de machtsstaat niet in rook verdwenen is, maar juist de kern van de ui uitmaakt (om bij de metafoor terug te komen). Het uitpellen van de ui, dus het ‘uitkleden’ van de rechtsstaat, mag begrepen worden als conversie van rechtsstaat in machtsstaat (conversie, converteren = omzetten, veranderen, verwisselen). Welk proces zien we zich herhalen als het om de conversie, de omzetting draait?

Ik heb al opgemerkt dat de omzetting legaal geschiedt. Dat kan in enkele stappen gaan. Om de voortdurende instabiliteit en onmacht van opeenvolgende Franse regeringen af te stoppen is volkomen legaal aan de Franse grondwet in 1958 artikel 49, derde lid toegevoegd. Dit artikel biedt aan de Eerste Minister de bevoegdheid om in bepaalde gevallen het Parlement te passeren om een wet aan te nemen. De ‘regering Macron’ heeft inmiddels meer dan tien keer van deze legale mogelijkheid gebruikgemaakt om daarmee zonder stemming in het Parlement een wet aan te nemen. Wel legaal niet legitiem. Dit betreft dus slechts één onderdeel van het ‘democratisch’ systeem.

In meer algemene zin is op te merken dat in diverse Europese landen met extreemrechtse regeringen in drie stappen aan de conversie is gewerkt. De eerste stap is via verkiezingen een parlementaire macht op te bouwen, die legaal fundamentele, constitutionele veranderingen voorbereid. Doel is de controle te verwerven over de hoogste juridische instanties van het land en het verzwakken van de democratische en vrijheidsrechten. Bij de volgende verkiezingen vindt dan, bij politieke winst, de bekrachtiging van de verandering plaats. Onderwijl is de bevolking, en dat is de tweede stap, goeddeels gehersenspoeld vanwege het media-beheer, dat direct of indirect in handen van de politieke usurpator is gekomen (beheersen van de publiek media). Een derde stap is het versterken van de ‘verticaliteit’ in de maatschappij met het oog op de top-down constructie(s) van het leiderschap.

Deze gang van zaken leert dat in dit model van machtsverwerving verkiezingen ertoe moeten leiden een regeringsleider zonder bestaande tegenmacht in het zadel te helpen. Zo is ook de Italiaanse Giorgia Meloni met haar partij Fratelli d’Italia uit op het introduceren van een functie van Eerste Minister, waarbij de garantie en controle van de Italiaanse President afgeschaft wordt en de rol van het Parlement gemarginaliseerd… Dit was Europa. En de USA, zijn die landen ‘dictator-proof’? Op 8 mei 2024 ontving Trump de Eerste Minister van Hongarije, Viktor Orbán, in Florida. Trump wilde kennelijk wel eens weten hoe je het flikt om politiek zo ver te komen. De rubriekschrijver Internationaal van Le Monde van 31 mei 2024 zette daarover een aantal punten bij elkaar: Trump is allergisch voor het spel van macht/tegenmacht. Dat laatste moet dus geëlimineerd worden.