Kent u de tekening?
Wit mannetje 1: Ik werk maar op het ministerie van defensie.
Wit mannetje 2: Ik laad alleen de bommen verantwoord volgens de arbonorm in het vliegtuig, in opdracht van defensie.
Wit mannetje 3: Ik zit alleen maar achter het stuur van het vliegtuig.
Wit mannetje 4: Ik druk alleen maar op de knop om de bom los te laten.
(Persoon met scheve ogen en punthoed): Die mij doodt.
Het bombarderen heeft in de vorm van drones het karakter van een computerspelletje gekregen. Ik heb in de woestijnstorm bij de ingang van het lanceringsveld en de bedieningsplaats staan demonstreren, en zag geen onmensen. Gewoon ambtenaren die hun werk doen, en het lijkt nog een computerspelletje ook.
De banaliteit van het kwaad, heet het sinds Hannah Arendt en Harry Mulisch het proces tegen Eichmann versloegen, vanaf het begin in 1961. Eichmann was een brave burger, die geen Jood persoonlijk kwaad zou doen en ook alleen maar zijn werk deed.
Het Engelstalige Wikipedialemma vat het samen:
Eichmann was charged by SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich with the task of facilitating and managing the logistics of mass deportation of Jews to ghettos and extermination camps in German-occupied Eastern Europe.
(vet van AvdK)
Il faut s’imaginer Eichmann comme un chef de projet om Camus te parafraseren. Want dat was hij eenvoudig.
Stel u het geüniformeerde tuig voor dat inramt op 1-mei-demonstranten, 2012, Amsterdam. Het had ook het jaar daarvoor in Utrecht kunnen zijn, maar dit rammen is ideologisch voorbereid en tegelijkertijd en achteraf goedgepraat door de gelijkgeschakelde media: het ging hier om een krakersactie. Dit is voor publiek en rammende agenten geruststellend: op krakers mag, neen moet je inrammen. Het heilige eigendom en de openbare orde, u weet wel.
Dus als ik mij afvraag hoe zo’n type ’s avonds aan de soep zit – hij (zij) denkt: “Ik heb gewoon mijn werk gedaan”. Zo werkt het. En mocht je onverhoopt enige lastige gevoelens hebben, bijvoorbeeld omdat je als forse man een tenger meisje afrost, dan was het opdracht. Ik vraag mij af of er bij zo’n ramploeg nog mensen zullen zitten die er nog een gedachte aan besteden, zodra het “werk” voorbij is.
In de echte oorlog is het wel anders. Howard Zinn, de grote anarchistische historicus, is teruggegaan naar het stadje in Frankrijk dat hij volstrekt nodeloos heeft gebombardeerd op het einde van de Tweede Wereldoorlog, die allang verloren was door de Duitsers die nog een garnizoen hadden in het afgelegen stadje. Van de kaart geveegd. Plicht gedaan. Hij had wroeging en wilde er meer van weten. Is hij uniek?
Als je door een beetje stad in de Verenigde Staten loopt kun je ze als zwerver en hulpbehoevende zien lopen, en vaak schreeuwen ze en schelden ze op de voorbijgangers. “Jullie waren niet in Irak/Afghanistan/(verder aan te vullen)”. En ze staan in de rij voor de hulp voor onbehuisden, voorzover die niet wegbezuinigd is. Ach, dat bezuinigen doen we ook maar in opdracht. En al zijn “onze jongens daar” natuurlijk “helden” zoals de BBC een aanstaande-weduwenkoor laat kwelen, je loopt toch liever een blokje om als je zo’n krijsende griezel op straat hoort.
Maar is er een verschil tussen de sociaal-democratische bestuurder of zijn ambtenaren, die instaan voor ontruiming of ranselen zonder het zelf uit te voeren, of die laat bombarderen in Servië of Afghanistan, en een in sociaal-democratische kring publicerende schrijftafelmoordenaar als B.P. Schut bij de VARA/Joop!? Schut gaat zelf niet met “wortel en tak uitroeien” in de Sahara. Zo wel, dan heeft hij er opdracht toe (maar we kunnen veilig aannemen dat zijn teer gestel er niet op gebouwd is dus hij laat het aan anderen over).
De vraag die al zoveel jaren onoplosbaar is: wat doe je er aan? Hoe schop je de mensen een geweten, zoals Louis-Paul Boon het schreef?
Bij die open vraag blijft het.
Foto: Combiner
Een zeer goed stuk. Hier een artikel waaruit blijkt dat er nog wel mensen zijn die nadenken en de immorele bevelen van hun superieuren aan de kaak stellen.
Vietnam-soldaat Ron Ridenhour was zo iemand.
Afijn, leest het zelf maar, inclusief zijn brief aan het Amerikaanse Congres waarin hij de oorlogsmisdaden die begaan werden aan de kaak stelde: http://www.salon.com/2013/01/17/vietnam_was_even_more_horrific_than_we_thought/
Zo zit hetprecies Arnold. Het antwoord weet ik ook niet.
Het Geweten. Ja.
Dat wordt niks. Ik las ooit van die bemanning van de Enola Gay die zogenaamd gewetensbezwaren hadden achteraf. Wat bleek? Ze waren er juist hartstikke trots op.
Zygmunt Bauman heeft de draad opgepakt waar Arendt ‘m heeft laten liggen; hij zoekt het vnl. in de bureaucratie. Hij zegt bv.:
““Hannah Arendt zei dat het kwaad banaal is. Dat was haar favoriete stelling. Ik ben het daarmee oneens. De holocaust leert ons dat het kwaad rationeel kan zijn. De ellende met de moderniteit was dat het in haar intellectuele formulering en in haar praktische uitwerking en in de manier waarop rationaliteit werd gedefinieerd geen enkele bescherming bezat tegen de perfecte, extreem goed georganiseerde operatie die we holocaust noemen.
In de moderniteit worden erg veel soorten menselijke actie moreel irrelevant verklaard. Neem bijvoorbeeld het op wetenschap gebaseerde management. Hierin worden alle onvoorspelbare elementen, zoals persoonlijke betrokkenheid, loyaliteiten, sympathie en antipathie, morele overtuigingen, geloofsovertuigingen eenvoudigweg irrelevant verklaard. Als je een bedrijf binnenkomt moet je ze achterlaten in de garderobe. Je moet je houden aan de regels en de orders die gegeven worden. Op dit principe beriepen de oorlogsmisdadigers zich. Ik heb de orders uitgevoerd. Dat is een morele uitspraak. Als je de wet volgt, hoef je je nergens zorgen over te maken. Hannah Arendt sprak hier van ‘floating responsibility’ en van ‘rule of nobody’. Dat is heel modern en bevrijdt jou van je morele geweten. Het geweten is een onplezierig ding. Het bezorgt je slapeloze nachten en maagpijn. Daarvan heeft de moderniteit mensen verlost door deze problemen te vertalen van de taal van de ethiek in de taal van de rationaliteit. Dat is de vrijheid van de moderniteit. Het levert heel wat op. [..]
Genocide is van alle tijden. De holocaust en de moordpartijen van Stalin zijn iets anders. Het zijn voorbeelden van wreedheden die zijn begaan op een massieve schaal, gedurende een lange tijd. Cruciaal daarbij is dat het gebeurde zonder dat de emoties werden opgezweept. Integendeel. Emotionele en zelfs ideologische toestanden werden zoveel mogelijk onderdrukt. [..]”
(http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/archief/article/detail/2572662/1996/05/04/DE-HOLOCAUST-EN-HET-POSTMODERNISME.dhtml)
@4
Tegen de irrationale rationaliteit was en is de kritische theorie gericht, bijvoorbeeld Marcuses Eendimensionale mens.
Want de gevolgen van deze rationaliteit zijn waar te nemen waar de bommen vallen en bij degenen die “de laarzen op de grond” droegen, zoals boven kort genoemd.
@4: Joke:
Ja, dat verhaal van bijvoorbeeld Holocaust en bureaucratie kende ik. Ik geloof het niet meer zo.
Het lijkt me dat men er zich te makkelijk achter kon ( en kan) verschuilen. Onderzoek kan je ook pas naderhand doen, en zal altijd gekleurd zijn.
Stel maar eens een protocol van onderzoek op, dat kan denk ik helemaal niet zonder uit te gaan van een totaal ongeloofwaardige situatie en “onderzochten”.
@5:
Is onder andere waar ik op doelde, Marcuse
@Le Roi: Dus Marcuse bevalt je wel en Bauman niet? Voor mijn gevoel liggen ze in elkaars verlengde.
Het probleem met Arendt – of althans zoals ze wordt begrepen – is dat het zo fatalistisch is, dat het in ieder mens zou schuilen en dus heel ‘normaal’ is. De kritische theorie laat zien dat het in ieder geval sterk aan de omstandigheden ligt.
Een voorbeeld van irrationele rationaliteit dat ik boven zelf noem:
“Ik laad alleen de bommen verantwoord volgens de arbonorm in het vliegtuig,”
Ongelooflijk – als reviewer van “wetenschappelijke artikelen” heb ik ooit een studie over het verantwoord laden van bommen voor ogen gekregen. Je zou eens rugklachten kunnen krijgen.
En ook dit is niet door “humane” overwegingen ingegeven. Ziekteverzuim kost geld en dat dient voorkomen!
@8
Tegelijk.
Ik althans zie Bauman als aanvuller en opvolger van Herbert Marcuse (naast Agamben en nog wel wat mensen).
Wat ik verzuimd heb te vermelden: sinds juli 2011 weet ik dat het hier om cultuurmarxisten gaat wier adepten met de zegen van menig Nederlands politicus afgeknald mogen worden.
@8: Joke:
O jawel, Bauman heeft ook waardevolle invalshoeken laten zien, met name ook waar het de bureaucratisering van maatschappelijke processen betreft die leiden tot het eeuwifg terugkerende vernietigen van “afwijkingen”, misschien zelfs duidelijker en voor mij overtuigender als Marcuse.
Maar, uhm… tegelijk is het niet bevorderlijk voor mijn bijna defaitistische visie op het “moment” van de ontwikkeling waar we nu zitten, en de hoop dat we een nog grotere catastrofe dit keer wel kunnen afwenden.
Mijn grootste behoefte is, al langer, een schakelaar, methode en systeem ofzo te vinden die werken.
Ik vrees dat die er niet is.
@11: Aanvulling:
Sorry voor mijn negatieve inslag. zit wat in een dip.
Leuk om je in de filosofie te laten inzinken, vooral als je tijd er voor heb.
Uiteindelijk zou het mogelijk zijn dat uit de filosofische inslag een ideologie mogelijk uitgekristalliseerd wordt die in de praktijk als management of als praktische maatregelen toegepast kan worden.
Pragmatisch handelen, uiteraard om de neoliberalen en hun aanhang in dezen na te praten.
Op die manier zijn we terug bij de realiteit van onze leven die weergeeft hoe de ideologie in ons dagelijkse leven toegepast wordt.
Het splitsing van de menselijke psyche tussen goed en kwaad, mits enige voordeeltje te halen zou zijn.
Concentratiekampen kwamen tot stand uit bepaalde verwerpelijke ideologisch standpunt die naar de verschrikkelijke praktische realisatie werd uitgewerkt.
De neoliberalen werken de hele maatschappij naar hun eigen ideologisch model overeenkomstig de regels van de winstgevende (voor bepaalde kleine groep) kapitalistische model. Blijkbaar is dit niet meer goed te onderhouden, daarom willen ze steeds harder aanpakken.
Je levert geen poen, je betekent ook niets, volgens de gangbare kapitalistische regels.