Het spook van de Markt

De bourgeoisie heeft, waar zij tot de heerschappij is gekomen, alle feodale, aartsvaderlijke, idyllische verhoudingen vernield. Zij heeft de bontgeschakeerde feodale banden, die de mens aan de van nature boven hem geplaatste verbonden, onbarmhartig verscheurd en geen andere band tussen mens en mens overgelaten dan het naakte eigenbelang, dan de gevoelloze ‘contante betaling’. Zij heeft de heilige siddering van de vrome dweperij, van de ridderlijke geestdrift, van de kleinburgerlijke weemoed in het ijskoude water van egoïstische berekening verdronken. Zij heeft de persoonlijke waardigheid in de ruilwaarde opgelost en in de plaats van de talloze verleende en verworven vrijheden als enige vrijheid de gewetenloze handelsvrijheid gesteld. Zij heeft, met één woord, in de plaats van de met godsdienstige en staatkundige zinsbegoocheling omhulde uitbuiting de openlijke, schaamteloze, directe, dorre uitbuiting gesteld.

De bourgeoisie heeft alle tot nu toe eerwaardige en met vroom ontzag beschouwde ambten van hun heilige schijn ontdaan. Zij heeft de geneesheer, de jurist, de priester, de dichter, de man van de wetenschap in haar betaalde loonarbeiders veranderd. De bourgeoisie heeft van de familieverhouding haar roerend sentimentele sluier afgerukt en haar tot een zuivere geldverhouding teruggebracht.

Vreemd, niet waar, deze tekst is uit 1848. Ik vind het wel belangrijk er bij op te merken dat hij nauwelijks tot niet een rol heeft gespeeld bij de revolutionaire woelingen van dat jaar in Europa en Zuid-Amerika. Het ogenblik van verschijnen was te laat, de oplage te gering. Het Communistisch Manifest zou pas de burgerschrik worden die het nog steeds is – later, niet eens veel later. En als ik deze passage terugzie en gemakkelijk knip en plak (hier staat de volledige vertaling van Gorter) dan verrast het mij dat dit nu juist over nu gaat en niet zozeer over 1848. Alleen die bourgeoisie, wie zijn dit nu eigenlijk NU – Marx heeft ons op dit punt aan ons lot overgelaten – het schimmige in dit alles is nu juist die bourgeoisie.

“De bourgeois” is in het spraakgebruik een spookachtig onpersoon geworden. Als het regime in Athene op last van Berlijn en Frankfurt de bevolking verder aan de misère overlevert, dan reageren “de markten” verblijd. Als de ANWB graag meer asfalt in natuurgebieden wil is dit omdat “de markt” dit vraagt.
De bourgeoisie is “markt”, en dat is niet de verzameling houten of kunststoffen kramen waar waren op zijn uitgestald maar het ware spook dat rondwaart, niet alleen door Europa. Misschien is het tegen schimmen wel moeilijker vechten dan tegen mensen. Ik heb een wat akelig gevoel over de retoriek van “wij zijn de 99%” en gescheld op bankiers, maar ik besef tegelijkertijd dat het in plaats van het spook van De Markt is – deze wordt gepersonaliseerd, terugvertaald naar mensen zonder dat vaststaat of dit de juiste manier is.

Toen ik jong en gelovig was verbaasde het mij in het geheel niet dat Sint Nicolaas ook op bezoek kwam op Nieuw-Guinea, in Suriname, op de Antillen, in Zuid-Afrika en overal waar het jeugdjournaal (De Verrekijker geheten) het beliefde de krasse oude baas aan te laten komen. Dat hij op allerlei plaatsen ter wereld landde (en dus eigenlijk zeer Nederlandstalig was, in België en Kongo kwam hij ook langs) was deel van het mysterie. Dat hij zowel schoenen vulde in Leopoldstad als bij mij – en dat zonder roet aan het snoep, en de kachelpijp zat vast in het schoorsteenkanaal – het hoort bij de wonderwereld van de vroege jeugd.

De wereld is en blijft wonderlijk en mysterieus, maar dit wonder werd opgelost en vervangen door de best leuke opdracht zelf nu ook cadeautjes voor anderen te zoeken. Ik zeg het u maar even voor het geval u nog twijfelde.

Wil De Markt nu echt dat pepernoten en chocoladeletters al in de nazomer in de supermarkt klaarliggen? Hoeveel geloof in het mysterieuze en wonderlijke kan overeind blijven als een week voor Sinterklaas het bijbehorende snoepgoed in de dump gegooid wordt want het is allang tijd voor kerstkransjes en dergelijke?
Er wordt wel eens over gemord maar het echte lawaai gaat toch over Zwarte Piet. Die is traditie en daar heeft men af te blijven, wordt dan plotseling gezegd, een reactie die het mij alleen maar duidelijker maakt dat het instituut ook echt op racisme is gebaseerd. Hoe lelieblank zal een bisschop van de zuidkust van Klein-Azië eigenlijk zelf (geweest) zijn? Maar dit is een zijpad, zij het een belangrijk.

En het kan de kinderen van de mogelijk gelovige leeftijd toch niet ontgaan. Misschien gaat de (pseudo-)discussie over Zwarte Piet wel langs hen heen, maar dat het snoepgoed dat morgenavond pas echt uitgedeeld zou moeten worden in de dump ligt, wat zegt dit? De schaapjes worden meegesleept vanuit het leuke fietsbakje naar de super, afgehaald van de peuterspeelzaal door een haastige Werkende Moeder Die Ook Nog Boodschappen Moet Doen. Is er nog wel een mysterie rond Sinterklaas?
Het is niet het enige geloof dat aangevallen wordt door het spook van de Markt.
Komt het er niet op aan dit spook eens in het onbarmhartige licht van – de Verlichting te plaatsen?

(Over mysterie gesproken: ik heb het klaargespeeld een woordstam met zeker vier betekenissen in een enkele zin toe te passen hierboven, onbewust en ongepland. De wereld blijft wonderlijk. Heeft u het opgemerkt?)