Pantserkruiser Potemkin keert op 15 juni terug op het witte doek, met live muziek van Michael Nyman in het Muziekgebouw aan ’t IJ. Sergei Eisensteins klassieker uit 1925 staat nog altijd op het collectieve netvlies gegrift, en zijn sporen zijn terug te vinden van de laatste blockbuster tot de zoveelste tv-reclame. Toch zijn de revolutionaire grondgedachten achter de film helaas grotendeels uit het oog verloren.
Door Johannes Adahl
De film is gebaseerd op een waargebeurd verhaal: de muiterij aan boord van het pantserschip Potemkin in Rusland in 1905. De film werd acht jaar na de Oktoberrevolutie van 1917 gemaakt en geeft beeld en geluid aan de hoop van de revolutionaire jaren die hierop volgden – hoop op een nabije toekomst zonder oorlog, uitbuiting en onderdrukking.
Het spontane karakter van de muiterij, zoals Eisenstein het zag, wordt in Potemkin zowel in inhoud als in vorm benadrukt. Wat begint als een ruzie over het rantsoen – de matrozen worden geacht rot voedsel te eten dat krioelt van de maden – ontwikkelt zich stukje bij beetje tot een demonstratie.
Achter de opstand schuilt noch het werk van een klein groepje samenzweerders, noch het initiatief van een heldhaftige eenling. De ‘leiders’ van de muiterij zijn de muiters zelf. Deze spontane rolverdeling vindt ook zijn weerslag in de vorm van de film – er is geen hoofdrolspeler te bekennen.
Dit staat haaks op het gros van de films die sindsdien zijn gemaakt. Zelfs na een kleine eeuw filmevolutie zouden de meeste regisseurs, producenten en distributeurs een dergelijk idee als onbegonnen werk beschouwen. In de filmwereld is de ster nog altijd koning – zolang men een koning aanvaardt.
Eisenstein wilde een vernieuwing van zijn medium op allerlei verschillende niveaus bewerkstelligen. Wat centraal stond bij zijn gedachtengoed was een nieuw soort publiek. Dit was voor Eisenstein dezelfde massa die ‘de wereld had doen wankelen’, de revolutionaire arbeidersklasse zelf. De traditionele ‘passieve’ aanschouwing moest plaatsmaken voor een actieve en kritische blik. Het belangrijkste middel hierin was voor Eisenstein de montage.
Door het achter elkaar plaatsen van twee vaak tegenstrijdige beelden, moet de kijker zelf de draad van het verhaal oppakken, en van de twee beelden een derde maken. Dit beeld is alleen te zien in de verbeelding van de toeschouwer.
Deze techniek van de montage ontketende een revolutie in de film, die nog altijd wordt gebruikt. Helaas draait de montage vandaag de dag meestal om het directe effect an sich: de spanning. Eisensteins oorspronkelijke intentie wordt hiermee – soms bewust, soms onbewust – over het hoofd gezien.
Maar dat doet niets af aan de relevantie van Eisensteins meesterwerk. Het verhaal van de spontane actie van een groep revolutionaire matrozen is een klein voorbeeld van een groter historisch beeld: een periode vol opstanden en revoluties. Dat dit tijdsbeeld parallellen vertoont met de wereld anno 2012 zal de meeste van ons geen schok bezorgen. Maar wat misschien wel een schok kan helpen veroorzaken, zijn de nieuwe soort revolutionaire beelden die vandaag de dag weer gemaakt worden.
Zie voor meer informatie over de voorstelling van Pantserkruiser Potemkin de site van het Holland Festival. Een fotoserie vind je hier.
Verscheen eerder op socialisme.nu.
Is er trouwens ooit een film gemaakt over de muiterij van de zeven provinciën ???